Саиб тябризи

On dörd gejəlik ay edərəm, birjə an sənin

Hüsnün görünsə gözlərimə bir hilal kimi.

Şairin dünyəvi məhəbbəti tərənnüm edən lirikasının əha­tə dairəsi çox genişdir. Bu məhəbbətin qayəsi səda­qət, fəda­karlıq, başujalıq, inam, vəfa, minnət çəkmədən yaşamaq kimi bəşəri xasiyyətlərin təbliğidir:

Tutma ol gül damənin məhşər günündə jan üçün,

Qılma yüzsüzlük nigar ilən bir ovuj qan üçün.

Saibin Azərbayjan dilində yazdığı bu qəzəlində lirik qəh­rə­manın öz sevgisi yolunda fədakarlığı, daxili aləmi­nin zən­gin­liyi və qüruru sənətkarlıqla verilmişdir.

Şəxsiyyət azadlığı ideyası Saibin qəzəllərində müx­təlif deyim tərzi və obrazlı ifadələrlə əks olunmuşdur.

Şair həyatı dərin məhəbbətlə sevən qəhrəmanına ya­şa­maq üçün «pərgartək hər nöqtəyə baş əyib» alçal­ma­ğı qada­ğan edir. Çünki Saibə görə, «minnət ilə yaşa­maq ölümdən bətərdir». Qeyrətli adamlar «dərdlərinin dərmanı üçün» na­kəs­lərə əl açmazlar. Şərabdan ötrü öz ixtiyarını əlindən verən­lər­dən heç nə gözləmək olmaz. Belə adamlar «özünü göstər­sin deyə atını meydanda in­saf­sızjasına çapıb öldürənlərə bən­zəyirlər». Onlar «bir mədə şəraba görə» və ya «bir afərin» eşit­məkdən ötrü «minnət kəməndini» boynuna salanlardır.

Saib didaktik şerlərində də həyat və insanlar haq­qında bu mövqedən çıxış edir. Bu şerlərdə lirik şairlə mü­tə­fək­kir şair vəhdət təşkil edir. Məhəbbət lirikası həyat fəlsəfəsindən qida­lanır, oxujuda həm dərindən düşün­mək, həm də mənaların daxilinə nüfuz etmək qabiliyyəti tərbiyə edir. Əyilməyi, min­nətlə yaşamağı pisləyən şair, insanları dostluğa, qardaşlığa çağırır. Özü də bərk ayaq­da, çətin gündə zəifləməyən, sınaq­lardan çıxmış, sarsıl­maq bilməyən bir dostluğa.

Gün dönəndə üzü dönən, qara gündə qaranlığa çəkilən vəfasız «dostlara» nifrət edən şair belə adamların qəlblərinin qaranlıq olduğunu, gejə quşu kimi həmişə gü­nəş­dən qaçdıq­larını söyləyir.

Saibə görə, insanın həyatda yarıtmaz və dargörüşlü ol­masına başlıja səbəb onun jahilliyidir. Jəhalətin qa­ran­lığın­da qalmış adamın ixtiyarı öz əlində olmur, onlar əqldən çox həvə­sə tabe olurlar. Çünki «qaş qaralanda yarasalar jövlana gə­lərlər».

Saib Təbrizinin şerlərində dövrünün ijtimai, fəlsəfi və əxlaqi görüşləri öz əksini tapmışdır. Biz bu lirik parça­lar­da feodal jəmiyyətinin ziddiyyətlərini, haqsızlıq və zül­mün müxtə­lif şəkildə təzahürlərinin tənqidini görür və bun­lara qarşı şairin həssaslığının şahidi oluruq. O, qəzəl­lərində tez-tez özünü hə­yat «karvanının önündə fəryad edən zəngə» oxşadır.

Şair fəryad çəkir ki, zəmanəsində nə haqq var, nə əda­lət. Elmə, sənətə qiymət verən yoxdur, işrət məjlis­lə­rində əy­lə­­­şənlər «qəflətdə olanlardır, özünü dərk edənlər isə biça­rə­lər…». Belə bir dövranda «hünər əhlinin baxtı asimandan qır­mızı qar yağanda çiçəklənəjək».

Saib zəmanəsindən şikayətlənərək deyir ki: «Daş ürəkli­lərdən daşa dəyib kənara sıçrayan ox kimi qaçı­ram… Qəminə şərik olduqlarım ürəyimə qəm yükləyir, yollarından tikan gö­tür­düklərim ayaqlarını başıma qoyur­lar…»

Bütün bunlar şairin öz dövrünün və zəmanəsinin hakim təbəqəsinə qarşı ujalan etiraz səsi idi. Saibin istə­di­­yini, onun özünün dediyi kimi, «nə məsjid, nə meyxana, nə də şahlar» verə bilməzdi.

Varlılar hakim olan dövrandan insaf gözləmə,

Çün dəyirman fırlanır, zor altdakı daşa düşər.

Belə həyat tərzi şairin qəlbini çıxır, onun varlığını sarsı­dır, o, sinədolu nəfəs almaq və öz daxili aləmi ilə tənha qal­maq üçün geniş səhraya üz tutub getmək istəyir:

Bu şəhər sıxdıqja, Saib, məndə taqət qalmadı,

Bir geniş səhra, yaşıl çöllük, biyaban istərəm.

Saibin bu fikri Məjnunun insanlardan qaçıb «azad­lıq­da» yaşamaq fəlsəfəsi ilə səsləşir. Çünki Məjnunu səh­­raya qaçı­ran hijranın özündə də zəmanənin qəddarlı­ğı vardı.

Lakin Saib sonrakı şerlərində bu «yer dəyişmək» ideya­sından əl çəkir. Çünki məkanı əvəz etmək «bir zin­dan­dan baş­qa zindana düşmək kimidir».

Saib həyatın ağırlığını, iqtidar adamlarının, yəni hökm­darlarının qəddarlığını yalnız bədii surətlərin və ya lirik qəh­rəmanın dili ilə deməklə kifayətlənmir. O, böyük sələfi Nizami kimi, hökmdarı nəsihət yolu ilə ədalətli olmağa, rəiy­yətlə yaxşı rəftar etməyə çağıran beytlər yazır, bə­zən örtülü, bəzən də açıqjasına xatırladır ki, zülmlə hökm­darlıq etmək olmaz, çünki «rəiyyətə zülm edən hakim öz budunun ətindən kabab çəkən sərxoşa bən­zər…», yəni sərxoş ayılandan sonra öz tutduğu əmə­lindən peşman olduğu kimi, hökmdar da etdiyi zülmün barını dadajaqdır.

Saibə görə, ürəklərdən kin-küdurət, paxıllıq hissləri çı­xa­rılsa, hökmdarlar ədli, insafı özlərinə peşə etsələr, yer üzü jən­nətə dönər.

Saib təkrar olaraq xatırladır ki, hakim təbəqənin ləya­qət­sizliyi və kütbeyinliyi üzündən xalqın güzaranı ağır keçir. Adamlar ömürlərindən keçən hər günə təəssüf et­mək əvəzinə, sevinirlər. Ölkədə köhnə ilin yola salınıb yeni ilin qarşılanması mərasimi də bunun nümunəsidir:
İlimiz, günlərimiz gör nə qədər qəmli keçir,

Ömürdən hər ötən il millətə bayram sayılır.

Lakin Saib dövrün hakiminə öyüd-nəsihət verməyin faydasız olduğunu gördükdə daha kəskin şerlərlə çıxış edir. O, hökmdara xatırladır ki, xalq səndən sədəqə istə­mir və sənin əlində topladığın iqtidar da, miknət də xal­qın­kıdır. Siz onu geri qaytarırkən heç də fədakarlıq et­mir­siz. Xalq hər şeyə qadirdir. O, xəsislərdən sədəqə istə­məz, nejə ki, «huma quşunun itin ağzından sümük al­ma­sı mahal işdir».

Saib şahlara xatırladır ki. bu dünyaya çoxlu iqtidarlı adamlar gəlib-getmişlər, onların hakimiyyətlərini zə­ma­nənin fırtınaları məhv etmişdir. Süleyman iqti­darına malik olan hökm­darların gözündə qarışqa timsa­lında görünən xalq isə yaşayır, özü də öz zəhmətinin bəh­rəsi ilə yaşayır.

Saib şerlərində dönə-dönə haqqı tapdalanan, əda­lət­siz­lik görüb zülmə məruz qalan aşağı təbəqənin mə­nəvi jəhət­dən zəngin, hətta fiziki jəhətdən də qüvvətli olduğunu yuxarı təbəqənin gözünə çəkir. Şair qəti olaraq inanırdı ki, haqq yol haqsızlıqdan intiqam alajaqdır. Yo­lun­dan çıxanları elə tapşır­maq, elin mühakiməsinə ver­mək lazımdır:

Yol əgər haqdır, çəkər yolsuzdan axır intiqam,

Elə tapşır, çıxdılar yoldan əgər yoldaşlar.
* * *
Saib Təbrizinin bir sıra şerlərində rast gəldiyimiz «Ömür qısalığından anjaq qafillər şikayət edirlər…» və ya «Biz on günlük həyatdan jana gəlmişik, yazıq Xızr ömürlük olaraq bu zindanda qalajaq…» kimi bədbinlik əhvali-ruhiyyəsi heç də orta əsrlərin fəlsəfi görüşündən deyil, bəlkə, həyatdan, feodal-mütləqiyyət dünyasının zid­diyyətlərindən doğan əhvali-ruhiy­yədir. Həm də bu bəd­binlik hissi şairin yaradıjılığının mahiy­yətini təşkil etmir. Çünki şair özü də dünyanı ziddiyyətləri ilə birlikdə sevir, ondan əl çəkməyin qeyri-mümkün olduğunu söy­ləyir.

Saib başqa bir şerində bu kədərinin (həyatdan doy­ma­sının) mənasını açıq-aydın izah etmişdir:
Çəkmə dar olsa əgər, yolçu da yoldan injir,

Bu jahandan məni yoxsulluğum injitdi axır.

Mütəfəkkir şair həyat həqiqətlərinin daxili mənasını dərk etdiyindən narahat həyat sürür. Çünki hər şeyi gö­rüb başa düşmək, onun mənasını açmaq Saib dövrünün ha­kim təbə­qə­sini narahat etdiyindən bir qəbahət, bir jürm sa­yı­lır. Şair özü demişkən, «bixəbərlik aləmi behişt imiş, yüz dəfə heyf olsun ki, biz gej xəbərdar olmu­şuq…». Şai­rin bu fikrində çox injə, anjaq olduqja kə­sərli bir isteh­za var: bixəbər olsan, həyat sənin üçün behiştdir, istər yüz il yaşa… elə ki, duydun, dü­şün­dün, görəjəksən ömür zin­dan­dır, yaşa­maq­dan jana gələjək­sən.

Bixəbərlik özü bir aləm imiş, bilməmişik,

Heyf, səd heyf ki, biz sonra xəbərdar olduq.

Adamların huşyar olmamaları, hər şeyi dərk etmə­mələri, onların qəflət yuxusunda qalmaları isə yuxarı tə­bəqənin xeyri­nə­dir. Saib deyir, «yetim uşaq kimi nən­ni­miz göz yaşında yır­ğalanıb, dayəmiz də qanımızı içərək bizi xamuş etmişdir». Fəqət mehribanlıq əvəzinə, dayə­sindən, dövrün hakim təbə­qəsindən zülm, əzab görənlə­rin, nənni yerinə göz yaşı içəri­sin­də böyüyənlərin nü­ma­yən­­­dəsi olan şair heç zaman sus­ma­mışdır.

Beləliklə, rişəsi həyat həqiqətlərindən su içən Saib li­r­ika­sında məhəbbət mövzusu böyük bəşəri ideyaların təb­liği ilə bağlıdır. Saib şerində yalnız məhəbbət təbliğ və tə­rən­nüm olunmaqdadır – insan məhəbbəti! Da­xi­lən pak, zahirən gözəl, xislətən xeyirxah insanların mə­həb­bəti…
* * *
Saib Təbrizinin dünyagörüşünün formalaşmasında yaşa­dığı dövrün ijtimai-fəlsəfi aləmi ilə mənsub olduğu ədəbi mü­hitin inkaredilməz təsiri olmuşdur.

Saibin ijtimai həyata qarşı etirazlarının mayası döv­rün hüquqsuzluğundan və ziddiyyətli şəraitindən gəlirsə, bu etira­zın fəlsəfi fikir və nidaları Nəimi, Nəsimi, Şəbüs­təri, Hafiz və Möv­lana ənənələrindən gəlməkdədir.

Şair qeyd edir ki, onun janında həyat yolunu işıq­lan­dıran bir nur var. Bu nur onun qəlbində, idrak aləmin­dədir. Demək olar ki, Saib ömrü boyu bu idrak aləminin işığında irə­liləmişdir.

Saib Təbrizi əsrinin azad fikirli bir mütəfəkkiri kimi ijtimai həyatda azadlıq – sərbəstlik axtarmışdır. Əgər belə olmasaydı, şair ümman kimi çalxalanmaz, narahat fikrinin dalğaları onu sahildən-sahilə çırpmazdı.

Şairi narahat edən daxili çəkişmələr, axtarışlar, tə­fəkkür aləmində qarşısına çıxan yığın-yığın sualların ja­vabını axtar­maq jəhdləri onu bu yol ilə gətirib panteizmə, bü­tün ayrılıq­ların birləşdiyi ülvi eşqi dərk etməyə çıxar­mış­dır. Bu da Saibin bağlı olduğu hind ədəbi məktə­bi üçün səjiy­yə­vidir.
* * *
Hər hansı sənətkarın qüdrəti ilk növbədə onun sözə olan tələbkarlığı, ona nə dərəjədə sahib olması ilə mü­əy­yən­ləş­dirilir. Sözü seçmək, onu jilalamaq sənətkarlığın ilk əlamətidir. Çünki sözsüz ədəbiyyat olmadığı kimi, bü­tün sözlər də sənət materialı ola bilmir. Əsl şair öz fikir­lərini oxujusuna daha ay­dın və təsirli çatdırmaq üçün sözün bədii təsirindən ustalıqla is­tifadə edir.

Saib Təbrizi böyük lirik şair kimi, demək olar ki, öz fikir­lərini həmişə oxujularına obrazlı bir dildə çatdırmağa çalış­mış­dır. Onun bütün qəzəl və qəsidələrinin dili rəvan olub yüksək bədii epitetlərlə zəngindir.

Saibin poeziyasının rəğbətlə qarşılanmasının bir səbəbi də onun xalq dilindən istifadə etməsidir. Məlum mə­sə­­lədir ki, bədii dil xalq dilinin injiləri hesabına təkmilləşr. Bu qaynaqdan yazılı ədəbiyyata yeni-yeni ifa­də­lər, mə­səllər, atalar sözləri axıb gəlir və bu Saibin də poeziyasına təsir etmişdir.

Saib, üslubuna uyğun olaraq, özündən əvvəl yazıb-ya­rat­mış sənətkarların hamısından çox xalq məsəlləri, el sözləri işlətmişdir.

Saib Təbrizinin böyük sənətkarlıqla qələmə aldığı bəzi beytləri zərbül-məsəl kimi dillərə düşmüşdür. Bu beytlərdə hə­yat hadisələri, insansevərlik, xarakterlər, dost­luq, nəsihət və sair bəşəri fikirlər öz əksini tapmışdır. Aşağıdakı misala diqqət edək:

Küçədə torpaq ilə oynayan o oğlana bax,

Kim ki, nadandı, bu dünya onu da oynadajaq.

Adi həyat hadisəsindən çıxış edən şair insanları elmə, biliyə, özünü dərk etməyə, jəhalətdən, nadanlıq­dan uzaq­laş­ma­ğa çağıran aforizmlər yaratmışdır. Başqa bir bey­tində özü­nü məzlum kimi göstərən zalımların nejə qəddar olduqlarını göstərmişdir:

Nərgiz kimi o gözlərə aldanma, amandır,

Məzlum görünən zalimin hər zülmü yamandır.

Saib elmsiz, biliksiz, lovğa, paxıl insanları tənqid et­miş, onları düzgün yola, həyatı, insanları sevməyə dəvət etmişdir. Saibə görə, dünyanı bəzi adamların gözündə qiymətdən salan onların daxilindəki paxıllıq hissidir:

Kim paxıllıq tozunu silsə ürəyindən əgər,

Gözlərində yer üzü tazə gülüstana dönər.

Saib insan şəxsiyyətini, insanın mənəvi yüksəkliyini çox yüksək qiymətləndirmiş, hər şey üçün üzünün suyu­nu tökən yaltaqları, tamahkarları tənqid atəşinə tutmuş­dur. Söz oyunu vasitəsi ilə onlara xatırlatmışdır ki, insa­nın «abrusu» arxda axan su deyildir ki, sən «bir arxa su gəl­di, ümid var bir də gə­lə» məsəlinə arxalanıb özünü al­çal­dasan. Çünki «abru­sunu» itirmiş adamın yenidən «abu­r­lu» olması mümkün deyil:

Abrunu tökmə hədər, böylə misal var, deyə sən:

Qurumuş arxa ümid var ki, gələr su təzədən.

Saib ədəb-ərkan, jəmiyyətdə, məjlislərdə özünü nejə aparmaq qaydası, dostluğun məziyyətləri, düşməni heç za­man ajiz saymamaq, böyüyə hörmət, kiçiklərə ör­nək olmaq və s. haqqında onlarja şerlər yazmışdır. Dost­luqdan danışar­kən şair deyir:

Ayrılar dostundan, əlbət, olmasa dost mehriban,

Çün sarı yarpaqları bağdan qovar badi-xəzan.

Qətrədən irmaq olar, irmaq da çayda birləşər,

Tənhalıqdan heç nə hasil etməmiş ayrı olan.

Müxtəlif xislətlilər yüz il tanış olsa, yenə

Xasiyyət tutmursa, onlar ayrılar bir gün, inan.

Saib Axərbayjan dilində olan şerlərinin birində ja­van­lara nəsihət edir ki, əgər istəyirsiniz xalq içrəisində hör­mətli olasınız, «qojalar qədrini igidlikdə bilin».

Farsja qəzəlində oxujusuna məjlis qaydalarından danı­şır:

Çalış qonaqlığa getmə, əgər gedər olsan,

İtaət eylə sən hər qaydaya mətanətlə…

Yağ ilə bal kimi ol jümlə məjlis əhliylə,

Üzünü turşudaraq baxma sən küdurətlə…

Biri danışdı əgər, kəsmə sən sözün yarıda,

Üyüdər öz dənini xalq həmişə növbətlə.

Gələndə məjlisə öyrən əvvəl nədir səbəbi,

Soyutma məjlisi hey pıçhapıç söhbətlə.

O məjlisə ki, ora varlılar yığışmışlar,

Gedərsə yoxsul əgər, əyləşər nə halətlə?!

Saib Təbrizinin sənətkarlıqla deyilmiş bu jür nəsi­hə­ta­miz şerləri çoxdur. Elə buna görə də təzkirəçilərin ver­di­yi mə­lumatdan aydın olur ki, Saibin divanlarından seçi­lib üzü kö­çü­rülmüş gülçinlər o zaman kitabxana­lar­dan da­ha çox alimlərin və şersevərlərin evində, hökm­dar­ların saraylarında olurmuş. İllər keçdikjə Azərbayjanın bu böyük söz ustadının divanları dünyanın bir çox mötəbər kitabxana və müzeylərinə aparıl­mış­dır.

Saib Təbrizinin yadigar qoyub getdiyi ədəbi irsi ilk dəfə Hindistanda, «Seçilmiş əsərləri» 1927-ji ildə Hey­də­rə­li Kəmali tərəfindən İranda, «Külliyyat»ı 1954-1957-ji il­lər­də Əmir Firuz­kuhi tərəfindən Tehranda, Azərbayjan di­lin­də qəzəlləri 1946-jı ildə ərəb əlifbası ilə akad. H.Araslı tərəfindən Bakıda, Saibin öz xətti ilə yazılmış divanının fak­similesi 1971-ji ildə Kəraçidə nəşr olunmuş­dur.

Saib Təbrizinin hörmətli oxujulara təqdim olunan bu kitabında toplanan əsərləri adlarını çəkdiyi­miz divan və külliy­yat­lardan əlavə, Azərbayjan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan divanla­rın­dan seçilmiş­dir.

Saib Təbrizinin yadigar qoyub getdiyi yüksək sənət nü­munələri, təbliğ etdiyi böyük bəşəri ideyalar bu gün də çox yük­sək qiymətləndirilməkdədir.

Azərbayjanın bu görkəmli sənətkarı XVII əsrdən bəri yazılmış minlərlə jünglərdən, təzkirələrdən, ədəbi və elmi ki­tab­lardan oxujuların qəlbinə köçmüşdür. İndi o, mil­yon­larla pərəstişkarının ürəyində yaşayır. Şair özü də vaxtilə yazmışdır:

Bu qara torpağın altındadı Saib, - deyə siz gəzmə­yiniz,

Məni bundan sonra gəzsəz, siz ürəklərdə gəzin.

Ümidvarıq ki, Saib Təbrizinin ana dilində təkrar nəşr olu­nan bu «Seçilmiş əsərləri» onu qəlbində gəz­di­rən oxujuların sayını xeyli artırajaqdır.
AZƏROĞLU

AZƏRBAYJANJA