Samarqand davlat universiteti turaev b. X., Nizamov a. N

23.2.1-rasm 
Unda, shaxslarning o`z motivlar tizimiga ega bo`lgan to`rt guruhi kuzatiladi. 
Eng tashqi aylana, aktsionerlarni bildiradi. «Ularning korporatsiya bilan aloqasi 
deyarli doimiy ravishda faqatgina mablag` tavsifiga ega». Boshqacha qilib 
aytganda, tashqi aylanada daromad motivi dominant bo`lsada, ammo «ichki 
aylanalar orqali markazga yaqinlashish davomida o`xshatish va moslashish doimiy 
ravishda kuchayib boradi». Ishchilarda esa, aksincha, daromad motivi ustunlik 
qiladi (ish haqi), ammo Shu bilan birgalikda o`xshatish ham mavjud. O`rta texnik 
personalda esa aksincha, o`xshatish motivi mavjud bo`lsada, daromad ham 
birgalikda ko`zga tashlanadi. Texnotuzilmalarda o`xshatish ustunlik qiladi. 
O`zining 
rag`batlantirish 
motivlari 
umumiy 
nazariyasini 
Gelbreyt 
jamoatchilik rivojlanishiga nisbatan ham, ilgari suradi. «iqtisodiyotdagi 
hukmronlik, qadim zamonlarda er egaligiga asoslangan edi, keyinchalik u kapital 
qo`liga o`tdi va nihoyat bizning davrimizda hukmronlik manbai sifatida bilim, va 
tajriba aralashmasi xizmat qilib, bu texnotuzilma shaklida ko`zga tashlana 
boshlandi. Mazkur jarayon bilan paralel ravishda inson faoliyatini nazorat etuvchi 
motivlar almashinuvi ham yuz berdi. Majburlash, qadim zamonlardan beri er 
egaligi bilan bog`liq. Shunga o`xshash mablag` motivi kapital bilan bog`liq. 
Maqsadlarning o`xshatilishi va moslashtirilishi ham texnotuzilma bilan bog`liq». 
Kelajakdagi industrial jamiyatda hukmronlik uning qo`liga o`tishi sababli, 
texnotuzilmaning nafaqat korporatsiya bilan, balki jamiyat bilan ham o`xshatilishi 

---

197 
yuzaga keladi, boz ustiga texnotuzilma va jamiyat maqsadlari bir - biriga o`xshash. 
«Texnotuzilma asosan, tovarlar ishlab chiqarilishi va mazkur tovarlarga nisbatan 
talab boshqarilishi va rivojlanishi masalalari bilan bog`liq. Demak, mazkur faoliyat 
jamiyatning birlamchi vazifasi sifatida ko`rib chiqilishi muhimdir» deb ta`kidlaydi. 
Keyingi davrlarda Gelbreyt quyidagi masalani ham ilgari surgan: 
korporatsiya hukmronligi tepasiga texnotuzilma kelgan taqdirda korporatsiya 
bozor iqtisodiyotida qanday Yangi harakatlarni amalga oshira boshlaydi? 
«Korporatsiya tadbirkorlik maqsadlari tadbirkor mablag` daromad manfaatlari 
bilan aniqlashtirilgan», ya`ni daromad maksimizatsiyasi maqsadi ilgari suriladi. 
Shu bilan birgalikda daromad maksimizatsiyasiga nisbatan harakat, tavakkalchilik 
oshishi bilan ham bog`liqdir. Texnotuzilma o`z ishi bilan o`xshatishga 
asoslanganligi sababli, uning maqsadi korporatsiya faoliyati, bozordagi mo``tadil 
holati va ishlab chiqarishni o`sishi bo`ladi. Shu sababli, daromadning 
kafolatlangan darajasi va maksimal o`sishi mablag` ta`minoti masalasi bilan mos 
bo`lib, uning mosligi kapital investitsiyalari uchun zarur, demak texnotuzilma 
birlamchi maqsadlari ham Shudir». 
Rivojlanishning mazkur masalalariga erishish uchun, korporatsiya Gelbreyt 
fikricha rejalashtirish bilan Shug`ullanadi. «firma rejalashtirish deb hisoblagan 
narsa, ko`pchilik jihatdan bozor ta`sirini minimum darajasiga tushirish yoki undan 
voz kechishga qaratilgan». 
Korporatsiya hayotiy faoliyati uchta bozorda kechadi: tovar bozori, mazkur 
bozor xom ashyo, uskunalar bozoriga bo`linadi, kapital bozori va mehnat bozori. 
Mazkur bozorlarning barchasida rivojlangan korporatsiya o`zini tavakkal va 
noaniqlikdan himoya qilishi shart. Tovar bozorida «Firma sotayotgan mahsuloti 
ustidan, hamda sotib olayotgan mahsulotlari ustidan nazoratni amalga oshirishi 
kerak. Buning uchun u birinchi o`ringa bozorni rejalashtirilishini amalga oshirishi 
zarur». Bunda Gelbreyt korporatsiyaning rejalashtirilishi bozor monopolizatsiyasi 
bilan barobarligi haqidagi ayblovni inkor etadi. «Bozorlar ustidan bunday nazorat, 
korxonaning yirik hajmlari bilan bog`liq, aniqrog`i mazkur bozor yirik hajmlari 
ustidan». «Iqtisodchilar bozorchi tushunchasini rejalashtirish bilan emas, 
monopoliya bilan bog`lashadi. Bozor kontsentratsiyasi yoki monopoliya 
umumqabul qilingan nuqtai - nazardan bozor mexanizmi vositasida resurslar 
qo`llanilishi samaradorliligiga salbiy ta`sir etuvchi omil sifatida qabul qilinib, 
ko`pchilik jihatdan noqonuniy hodisa sifatida qabul qilinadi». «Bunday fikrlar, 
ko`pchilik insonlarni sarosimaga tushirib qo`yadi. Korxona hajmlari texnik 
progressning sodda yo`ldoshi bo`lib, u hech qachon daromad ob`ekti bilan 
aloqador emas». 
Kapatal bozorida qo`shimcha mablag`larni olish an`anaviy ravishda 
aktsiyalar chiqarish vositasida amalga oshiradi. Bunda istalgan bozordagi kabi 

---

198 
tavakkalchilik va noaniqlik mavjud, Shu sababli «Yirik hajmlarda kapitaldan 
foydalanuvchilar kapital bozoridan bo`lgan bog`liqliklarni pasaytirishga harakat 
qilishadi». Bundan tashqari qo`shimcha aktsiyalarning mulkdorchilik belgilari 
sifatida chiqarilishi, mulkdorlar, ya`ni aktsionerlarning ish faoliyatiga aralashuvi 
xavfini oshiradi. «O`z mustaqilligini mustahkam ravishda ta`minlash uchun, 
texnotuzilma Yangi kapital manbaiga ega bo`lib, mazkur manbadan, o`z qarorlari 
ustidan mo„ayyan hukmronlik bilan kelishgan holda mablag`larini kompensatsiya 
etish majburiyatisiz ega bo`lishi kerak». Gelbreytning fikricha, mazkur manba 
sifatida, texnotuzilma tomonidan dividiendlar bo`yicha ozod etilgan daromad 
qismining yashirilishi va bu mablag`larning korporatsiyaning o`z - o`zini 
moliyalashtirishi uchun qo`llanishga yo`naltirilishidir. 
Rivojlangan korporatsiya mehnat bozorida ilgarigidek, tadbirkorlik 
korporatsiyasi bilan to`qnashishga to`g`ri keladi, bunda korporatsiyalar Yangi 
raqib, kasaba uyushmalari bilan to`qnashib, kasaba uyushmalari alohida ishchiga 
ega bo`lmagan tadbirkor tomonidan xarajatlarni oshirish (masalan ish haqi), hamda 
ish tashlash natijasida daromadini pasaytirishga ega. Ammo Gelbreyt fikricha, bir 
tomondan texnotuzilma psixorlogik jihatdan mulkdorlarga ko`ra kamroq bosim 
ostida kasaba uyushmalari bilan kelisha oladi. Boshqa tomondan esa texnik 
taraqqiyotni rivojlanishi va ishchilar malakasi oshgani sayin, ular o`rta texnik 
personal darajasiga ko`tarilib, ularga nisbatan korporatsiya bilan o`xshatish motivi 
oshadi, demak daromad olish motivi pasayib boradi. Ular kasaba uyushmalaridan 
uzoqlashib, ish tashlashga kamroq darajada moyil bo`lishadi. 
Nihoyat, tashqi muhit bilan rivojlangan korporatsiyaga qarama - qarshi soha 
ham mavjud. Mazkur jamiyat bilan qarama - qarshiliklar nazdida, shaxs nomidan 
davlat chiqadi. Bir tomondan jamiyat korporatsiyaga nisbatan, atrof muhit 
ifloslanishi, reklamaning taxtalari ko`rinishni buzishi borasidagi qarshiliklarga ega 
bo`lsa, boshqa tomondan korporatsiyalar ham soliq to`lash, o`z ishlab chiqarish 
jarayonini qimmatlashtirish, tozalash infshootlarini qurishni yoqtirmaydi, ammo 
mazkur qarama - qarshiliklar, Gelbreyt fikricha echilishi mumkin bo`lgan, boz 
ustiga davlat texnotuzilmaga mulkdorlarga nisbatan yaqinroq bo`ladi: hukumat 
ham, texnotuzilma ham rejalashtirish rivojlanishi tarafdorlari bo`lishib, hukumat 
xizmatchilari, va texnotuzilma xodimlari orasida o`xshash ma`lumot va 
dunyoqarash mavjud bo`lib, umuman olganda jamiyat va rivojlangan korporatsiya 
manfaatlari orasida qarama - qarshilikka nisbatan o`xshashliklar ko`proqdir. 
Umuman olganda 1960-yillar so`ngida, Gelbreyt kapitalizmdan Yangi 
industrial jamiyatga o`tish borasida optimistik fikrlarni bildirgan. Ammo tezda 
jahon iqtisodiyotidagi holat salbiy tomonga o`zgarib, Shu bilan birgalikda Gelbreyt 
va boshqa institutsionalistlar qarashlari ham o`zgardi.