Savaş YÖnetiMİ ve yönetiMİn merkeziLEŞmesi

90^ Nuray Ertürk Keskin, bu noktada çok önemli bir tespit yapmaktadır: “Yazında istisnasız bütün kaynakların 1864 Vilayet Nizamnamesi’ni başlangıç olarak gösterdikleri “il sistemi”, ölçek itibariyle gerçekte bu tarihten yarım asır sonra hayata geçirilmiştir.” A.g.k., s.282

91^ A.g.k., 283, 282

92^ Bilimum elviyei mülhaka ve gayrimülhakanın vilayet unvan ve idaresine kalbedilmesine

ilişkin tamim. TBMM ZC, Devre 2, Cilt 4, İ.64, 8.12.1923, s. 111-120.

93^ Rıdvan Akın, a.g.k., s.255

94^ BMM ZC, C: 12, İ: 72, Birinci Celse

95^ Yerel sınıfsal çıkarların korunması sorunu için bkz. Nuray Ertürk Keskin, a.g.k., s.229, 302, 555.

96^ Tanör, Osmanlı, s.220.

97^ Prens Sabahattin, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne Sekizinci Mektup, Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ve İzahlar, Ayraç Yayınevi, Ankara, Eylül 1999, s.187-188’den aktaran Birgül Ayman Güler, “Yerel Yönetimleri Güçlendirmek mi? Ademi Merkeziyet mi?”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 9, Sayı 2, Nisan 2000, s.14-29, s.15

98^ Yıldızhan Yayla, Anayasalarımızda Yönetim İlkeleri: Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif, İstanbul Üniversitesi, SBF Yayını, İstanbul 1982, s.x ve Tanin, 6 Eylül 1324 (1908)’den aktaran Birgül Ayman Güler, “Yerel Yönetimleri Güçlendirmek mi? Ademi Merkeziyet mi?”, s.16

99^ Cenk Reyhan, a.g.e., s.129

100^ Birgül Ayman Güler, 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu Muvakkati’nin tarihselliğine ilişkin şunları söylemiştir: “1913 tarihli düzenleme, İttihat ve Terakki iktidarının idari ademi merkeziyetçiliği uygulamaya koyması ve böylece 35 yıldan bu yana aralıksız süren mücadele karşısında ödün vererek geriye çekilmesi anlamını taşımaktadır.” A.g.k., s.19

101^ A.g.e., s.19; Vilayetlerde çalışacak görevlilere karar özerkliği verilmesi, il içerisindeki idari bağlılıkların değiştirilmesinde il genel meclisi kararının süreci başlatması, il özel yönetiminin görev ve yetkilerinin arttırılması öngörülmekteydi. Tevfik Çavdar, “1913 düzenlemesi, umumi meclislere ‘Vilayet Hususi İdaresi’ adıyla tüzel kişilik vermiştir: ‘Vilayet menkul ve gayrimenkul malları bulunan, işbu kanunda sayılıp sınırlandırılan yerel görevlerden sorumlu bir tüzel kişiliktir’ (md.75). Nuray Keskin Ertürk, s.228

102^ Birgül Ayman Güler, s.20

103^ Tevfik Çavdar, s.5

104^ Tevfik Çavdar, s.5, 9

105^ BMM ZC, C: 7, İ: 132

106^ BMM ZC, C: 7, İ: 132

107^ BMM ZC, C: 7, İ: 132

108^ BMM ZC, C: 7, İ: 132

109^ BMM ZC, C: 7, İ: 132

110

111^ BMM ZC, C: 7, İ: 132

112^ Aytaç, 1990

113^ Rıdvan Akın, BMM Devleti, s.222-233

114^ Kürt illerinin etnik yapısı, Büyük Millet Meclisi’ne itimatlarını bildirip bildirmedikleri ve Kürt illerindeki idaresizlik üzerine yapılan tartışmalar en açık haliyle Koçgiri Aşireti İsyanı üzerine Meclis’te gerçekleşen görüşmelerde karşımıza çıkmaktadır. Bunun için özellikle 3 Ekim 1921 tarihli BMM GCZ, İ:85, Birinci ve İkinci Celseler’e bakılabilir.

115^ Tevfik Çavdar, a.g.e., s.

116^ 28.11.1336 tarih ve 62 sayılı Kanun ile idarei hususiyeye bırakılan varidatı hususiye varidatı umumiyeden ayrılmıştır. Ancak, gelirlerin idarei hususiye tahsildarları vasıtasıyla mı yoksa maliye tahsildarları tarafından mı yapılacağı 1921 yılı içinde tartışılmaya devam etmiştir. 22 Şubat’ta Tarik Bedeli Naklisi görüşülürken de benzer bir tartışma yaşanmıştır. Âşarın tahsili de önemli tartışma başlıklarından biridir. Âşar mültezimlerinin, âşarın tahsilatında çok önemli bir aşama olan, maliye memurlarınca tahkik ve idare meclislerince tasdik edilen taksit bedellerini yatıramamaları 1921 yılı içinde birkaç defa Meclis’e gelen bir sorun olmuştur. 29 Eylül’de taksit bedellerinin üç ay tecili hakkındaki kanun lâyihası, tecil edilen müddetlerin geçtiği gerekçesiyle reddedilmiş; böyle bir kararın Meclis’ten çıkmaması gerektiğine karar verilerek, karar idareye bırakılmıştır.

117^ Milli Mücadele yıllarında memleket genelinde örgütlenen belediye teşkilâtı 1876 tarihinde kabul edilen Kanuni Esasi’nin 112.maddesi ile 1877 yılında İstanbul Şehremaneti’nin yönetimi için çıkarılan Dersaadet Belediye Kanunu ile taşra belediyelerinin yönetimi için kabul edilen Vilâyat Belediye Kanunu’na dayanmaktadır. Vilâyat Belediye Kanununa göre her şehir ve kasabada bir belediye meclisi kurulması öngörülmüş ve belediyelere tüzel kişilik tanınmıştır. Bkz. İlber Ortaylı, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, Hil Yayınları, İstanbul, 1985. Milli Mücadele döneminde Anadolu’da örgütlü olan belediyeler bu Kanuna dayanılarak kurulmuştur.

118^ BMM ZC, C: 7, İ: 132; ; İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu’nun 20.maddesinde Vali, “Vilâyetde kuvve-i icraiyyenin en büyük memurı ve her nezaretin vekili ve mümessili olub, vilâyetin idare-i umumiyyesinden mesul” addedilmiştir.

119^ Tevfik Çavdar, s.5.

120^ Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin valilerin bu göreli özerk durumundan nasıl yararlandıklarını anlamak için Musa Çadırcı’nın Tanzimat’ın merkeziyetçi uygulamalarından ne gerekçeyle vazgeçildiğine ilişkin tespitlerine göz atmak gerekir: “valilere Tanzimat öncesinde tanınmış olan geniş yetkilerin kısıtlanarak, onların alınan kararları yürüten birer görevli durumuna düşürülmeleri, devlet hizmetinin gerektirdiği hızlı karar verme olanağını ortadan kaldırmıştı.” Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, s. 218-224.

121^ BMM ZC, C: 7, İ: 137, İkinci Celse (24 Ocak 1921)

122^ Erzurum Valisi Hamit Bey ile ayrıntılı bir inceleme için bkz. İsmail Akbal, “Milli Mücadele Yıllarında Muhalif ve Bolşevizm Karşıtı Bir Vali: Kapancızâde Hamit Bey”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 29, Sayı 48, s.1-28, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1575/17085.pdf

123^ 1871 Vilayet Nizamnemesi ile askeri ve mülki hiyerarşiler vilayet temelinde birbirinden ayrılmış, ancak olağanüstü durumlarda askeri yetkilerin valinin otoritesi kapsamına alınabileceği hükme bağlanmıştır. Nuray Keskin Ertürk, a.g.k., s. 206. Buna karşın, 1921 yılı içinde mülki ve askeri idareler iç içe geçtikçe, hiyerarşilerin de iç içe geçtiği gözlemlenmektedir.

124^ BMM ZC, C: 14, İ: 106, İkinci Celse (7 Kasım 1921), s.

125^ BMM ZC, C: 13, İ: 81 (24 Eylül 1921), s.252

126^ BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.7

127^ BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.9-10

128^ Mustafa Kemal Paşa, 11 Ağustos 1921 tarihli gizli oturumda parlamenter anket sistemini idari teftiş olarak adlandırılarak söz konusu talebi gündem dışında tutmaya çalışacaktır.

129^ BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.10

130^ BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.10

131^ BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.9

132^ Tayfun Çınar, 2004, s.169

133^ Çınar, 2004, s.178

134^ Akademik personelden kasıt salt üniversite öğretim görevlileri değildir. 1921 yılı da dahil olmak üzere Türkiye’de tek bir üniversite, İstanbul’da Darülfünun vardır ve Anadolu’da başka bir üniversiter oluşum bulunmamaktadır. Ancak, Darülfünun da içinde olduğu maarif teşkilâtı bir bütün olarak akademik örgütlenmeyi oluşturmaktadır ve Darülfünun dışında kalan maarif teşkilâtlanması da Anadolu’da yaygın bir şekilde örgütlüdür.

135^ Yerli memurlar ile İstanbul’dan gelen memurlar Anadolu’da benzer görevlerde çalışsalar dahi farklı maaşlar almaktadırlar. 21 Şubat’ta mesken kirası vermeyen yerli memurların maaşlarında tenzilat yapılmasına dair kanun teklifi, yerlerine maaşı asli ile İstanbul’dan memur tedarik edilemeyeceği ve bu nedenle yerli memurların koşullarını kötüleştirecek bir tenzilata gidilmemesi gerekçesiyle reddedilmiştir.

136^ Osmanlı İmparatorluğu tarafından yürürlüğe konulan personel kanunları için bkz. BMM ZC, C: 31, İ: 7, (26,9.1989), s.193; Rıdvan Akın, a.g.e., s.231-235

137^ 28 Şubat’ta Avans Kanunu tartışmaları esnasında Muvazenei Maliye Encümeni Reisi, Müdafaai Milliye, Sıhhiye, Dahiliye, Adliye Kadro Encümenleri’nin kadrolarını henüz tespit etmediklerini söylemiştir. BMM ZC, C: 8, İ: 159 (28 Şubat 1921)

138^ Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), Cilt I-II, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1988, 2.Baskı, s.38-43

139^ Ergün Aybars, s.5-33; Rıdvan Akın, a.g.e, s.164

140^ Büyük Millet Meclis karşıtı muhalefete dair çıkarılan ve birinci maddesinde Büyük Millet Meclisi’ne kavlen ve fiilen muhalefete karşı çıkarıldığı belirtilen Hıyaneti Vataniye Kanunu, İstiklâl Mahkemesi doğuran koşulların en önemli göstergelerinden biridir. Bkz. Ergün Aybars, s.25-32

141^ BMM ZC, C:7, İ: 128, Birinci Celse

142^ BMM ZC, C: 11, İ: 60, İkinci Celse (3 Ağustos 1921)

143^ Ergün Aybars, s.55

144^ Ergün Aybars, s.55; Ankara İstiklâl Mahkemesinin faaliyetlerine ilişkin sayısal veriler için bkz. Ergün Aybars, s.74

145^ Diyarbekir ve Pozantı İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerini ne zaman sona erdirdiklerine dair bir belgeye ulaşılamamıştır. Bkz. Ergün Aybars, a.g.e, s.75-91.

146^ Ergün Aybars, a.g.e., s.101

147^ Ergün Aybars, a.g.e., s.102

148^ Tablo, 1921 yılı Zamandizini, Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927) ve Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923)’den yararlanılarak oluşturulmuştur.

149^ Samsun İstiklâl Mahkemesi, birinci dönemde görev yapan Sivas İstiklâl Mahkemesi gibi aslen Amasya’da çalıştığı için adı resmi kayıtlarda bile çoğu zaman Amasya İstiklâl Mahkemesi olarak yer almıştır. Ergün Aybars, s.119

150^ Ekrem Buğra Ekinci, Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası), Gözden Geçirilmiş 2.Baskı, İstanbul 2010; Esat Arsebük, “Türkiyede Medeni Hukukun İnkişaf Safhası”, s.11

151^ Kabahate ilişkin ceza davaları ile hukuk davaları bidayet ve istinaf mahkemelerinde, ağır ceza gerektiren davaların ise ağır ceza mahkemeleri ile Mahkemei Temyiz'de görülecekti. T.C. Yargıtay Başkanlığı, “Yargıtay Tarihçesi”, http://www.yargitay.gov.tr/index3.php?pgid=8

152^ BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.232-235

153^ Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e., s.120

154^ Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e., s.121; Edirne vilâyetini oluşturan dört merkez kazada birer istinaf mahkemesi kurulmuş; bu istinaf mahkemelerine ikişer aza, ikişer muavin ve birer istinaf müdde-i umumisi tayin edilmişti. Erkan Tural, s.251

155^ Erkan Tural, s.251

156^ Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e., s.121

157^ Erkan Tural, s.248; Esra Ergüzeloğlu Kilim, Türkiye’de Adalet Yönetimi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi (Yönetim Bilimleri) Anabilim Dalı, Ankara, 2009, s.179

158^ “Belge: Türkiye Cumhuriyeti 1923-1933 Adliye İşleri Raporu 1”, Hukuk ve Adalet Eleştirel Hukuk Dergisi, Sayı 1, Yıl 1, Ocak-Mart 2004, s.3

159^ BMM ZC, C: 10, İ: 27 (30 Nisan 1921)

160^ BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.223

161^ Adliye Vekili, “Teşkilâtı mülkiyeye tabi kazalarda mutlaka hâkimi münferit bulunur.” demiştir. BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.226

162^ BMM ZC, C: 15, İ: 132, İkinci Celse (22 Aralık 1921); Bu Kanun’un yaygınlaştırmaya başladığı hâkimi münferit teşkilâtının Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar uzandığını görürüz. Türkiye Cumhuriyeti Adliye İşleri Raporu’nda verilen sayısal veriler hâkimi münferit [tek hâkim] usulünün boyutlarını gösterir: “Halen Türkiye Cumhuriyetinde 492 mahalde adliye teşkilatı mevcuttur. Bu yerlerde ağır ceza davalarını gören ve 22'si bir reis ile iki azadan mürekkep müstakil ağır ceza, 62'si ağır ceza mevaddı ile beraber asliye mevaddını da rüyet eden ve kezalik bir reis ile iki azadan teşekkül eden mürettep ağır ceza iki ceman 84 ağır ceza dairesi, 413 'ü tek hakimle ve 23'ü toplu hakimlerle kurulan 436 asliye mahkemesi, 141 sulh mahkemesi, 16 ihtisas mahkemesi; her sene adedi bir milyona yaklaşan hukuk ve ceza davalarını hal ve fasletmektedir.” “Belge: Türkiye Cumhuriyeti 1923-1933 Adliye İşleri Raporu 1”, Hukuk ve Adalet Eleştirel Hukuk Dergisi, Sayı 1, Yıl 1, Ocak-Mart 2004, s.2

163^ BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.259-260

164^ Konuyla ilgili açıklama için bkz. Edirne Mebusu Şeref Bey’in ayrıntılı izahatı: BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.232-235

165^ BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.231

166^ BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921)

167^ Mehmet Akif Bey’in İstiklâl Marşı’yla birlikte değerlendirmeye alınan diğer altı şiir ve İstiklâl Marşı’nın milli marş olarak kabul edilişine dair o dönem Meclis’te idari memur olan Mahir İz’in anılarına bakılabilir. Mahir İz, "Yılların İzi", İrfan Yayınları, 1975, Kitabevi Yayınları, 2000.