SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

buna görə də ibtidai insanlar ölümün bir təbii hadisə olmasına inana bilmir, 
həmişə onun üçün qeyri-adi səbəblər təsəvvür edirdilər.” 
Bertrand Rassel də bu barədə deyir: “ - Zənnimcə dinlərin mənşəyi hər şeydən 
əvvəl qorxu və vəhşət hissidir. İnsan özünü son dərəcə gücsüz hesab edir. Onun 
qorxusunun əsas səbəbi üç amildən ibarətdir: 
1. Təbii fəlakətlər; Məsələn, insan ildırım vasitəsilə öləcəyindən, yaxud zəlzələ 
nəticəsində yerin altına batacağından qorxur. 
2. İnsanlar arasında baş verən hadisələr; müharibədə öldürülmək, yaralanıb əlil 
olmaq və bu kimi digər səbəblər. 
3. İnsanda olan güclü şəhvət hissi; Düzdür bu hiss insana zərər yetirir, amma ola 
bilsin ki, insan həyatının hansısa bir anında itirdikləri üçün peşiman olsun. Din onun 
bu qorxu və şəhvət hissini azaldır və bir növ müvazinət və mö'tədillik yaradır.” 
Eynşteyn bu barədə deyir: “ - İbtidai insanlar ölümün, aclığın, vəhşi heyvanların, 
qocalığın qorxusu dinin meydana gəlməsinə zəmin yaratmışdır.” 
Bu nəzəriyyəni araşdırıb təhlil edərkən bir neçə məsələni qeyd etməliyik: 
1. Bu nəzəriyyədə dinə və xüsusi ilə də Allaha olan etiqad qorxu və vəhşət 
hissindən doğan bir nəticə kimi qeyd olunmuşdur. Deməli, hər yerdə qorxu olarsa, 
Allaha e'tiqad da olmalı və qorxu olmayan hallarda bu əqidələr mövcud olmamalıdır. 
Başqa sözlə desək heç bir şeydən qorxmayan şücaətli insanlar arasında Allaha inanan 
insan tapmaq olmaz. Halbuki heç də belə deyildir. Bu nəzəriyyəyə görə, insanın elm 
və mə'lumatı nə qədər çoxalsa və insanın təbii hadisələrin səbəbi haqqında 
mə'lumatsızlığı nə qədər az olsa - Allaha olan e'tiqad və dini meylliliyi də bir o qədər 
az olmalıdır. Çünki, həmin fərziyyəyə əsasən, təbii hadisələrdən yaranan qorxu hissi 
onların səbəbini bilməməkdən irəli gəlir. Misal üçün, insan hər hansı bir xəstəlikdən 
qorxa bilər, lakin onu doğuran səbəbləri və müalicə yolunu tapa bilsə, qorxusu 
aradan gedər. Yaxud, təbii hadisələrə qalib gəlsə, artıq bu barədə təhlükə hiss etməz. 
Deməli, yuxarıdakı

---

19 
nəzəriyyəyə əsasən, insanın qorxu yaradan amillər barədə mə'lumatı nə qədər artsa, 
imanı da bir o qədər azalmalıdır. Halbuki bu mətləb real gerçəkliyin əksinədir. 
2. Başqa əsaslı bir irad budur ki, bu nəzəriyyəni irəli sürənlər öz tədqiqatlarının 
bünövrəsini ibtidai dinlər üzərində qurmuşlar. Xatırladırıq ki, əvvəla bu dinlər 
barəsində tam aydın bir təsəvvür və dəqiq mə'lumat mövcud deyildir; bu barədə 
söylənilənlərin əksəriyyəti sırf fərziyyə və güman əsasındadır. İkincisi, bu kimi 
dinlər əsas e'tibarilə mütərəqqi və yetkin dinlərdən hesab olunmurlar; cəhalət, 
mövhumat və xurafatla qarışmış inanclar silsiləsindədir. Bu sahədə tədqiqat aparan 
alimlər öz elmi araşdırmalarını İslam dini kimi ağıl və məntiq əsasında olan kamil 
bir din üzərində qursalar, alınan nəticələr tamamilə fərqli olacaqdır. 
3. İkinci bənddə qeyd olunanlara diqqət yetirsək mə'lum olar ki, qorxu 
nəzəriyyəsini irəli sürən sosioloqlar, tarixçilər və din tədqiqatçıları onu yalnız bir 
nəzəriyyə olaraq qəbul etmişlər. Buna görə də hansısa bir müddəanın isbatında 
ondan elmi bir mətləb kimi istifadə etmək olmaz. 
Samuel Kinq bu barədə deyir: “ - Dinlərin mənbə və mənşəyi müəmmalarla 
örtülmüşdür. Bu barədə alimlər saysız-hesabsız nəzəriyyələr irəli sürmüşlər ki, 
onlardan yalnız bə'ziləri ağıl və məntiqlə uyğundur; hətta ən yaxşı nəzəriyyələr belə, 
elmi cəhətdən isbat olunmamışdır; fərziyyə olaraq söylənən bu fikirlər məntiqi 
təsəvvür dairəsindən bir addım belə önə keçə bilməmişdir. Buna görə də sosioloqlar 
arasında dinlərin mənbəyi ilə əlaqədar kəskin fikir ayrılığı mövcuddur.”