Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

2.5- jadval.
Boshqaruvga turli yondashuvlarning asoslari
(D . Makgregor)
«X» nazariyasi
«Y» nazariyasi
Inson azaldan mehnatni yoqtir-
maydi va undan bosh tortadi
Ish inson uchun o ‘yin singari tabiiy
Inson mehnatni yoqtirmas ekan,
uni majburlash, nazorat qilish,
jazo bilan qo'rqitish kerak, —
maqsad — tashkilot maqsadiga
erishishi uchun uni ishlashga
majburlash
Tashqi nazorat — tashkilot maqsadiga
erishish uchun yagona vosita emas. Inson
o ‘zi sodiq maqsadlarga xizm at qilgan holda
o ‘zini boshqarish va nazorat etishga
qodir; sodiqlik maqsadga erishish bilan
bog'liq mukofotlaming natijasi sifatida
yuzaga keladi. Uning mas’ulyatdan
qochishi, odatda, sobiq rahbariyat sababli
ro‘y bergan yom on boshqaruv natijasidir.
Oddiy inson ham rahbar istagan
narsalami xush k o‘radi:
m as’uliyatdan qochadi,
shuxratparastligi k a m ,
u xavfsizlikka muhtoj
Oddiy inson noyob kashfiyotiar qilish
sohibi, ammo bu qobiliyatlar hozirgi
zam onda kam foydalaniladi va natijada
insonning taajjublanishj va tashkilotga
qarshi bo'lishiga olib keladi.
Boshqaruvning bunday uslubi kichik tashkilot raqbari uchun 
tashkilotning oyoqqa turish davrida ayniqsa, naf berishi mumkin.
Tabiiyki, sof holda na nazariyalar, na ularda ko‘zda tuti- 
ladigan boshqaruv usullari amaliyotda uchramaydi. Ammo 
Makgregor nazariyasi asosida ingliz olimi Uilyam Ouchi «Z» 
va «А» nazariyasini ishlab chiqqan b o‘ lib, ular yapon va 
amerika menejmenti ifodasiga aylandi. Uning ta’kidlashicha, 
yapon iqtisodiyotining ancha tez taraqqiy topishining sababi 
shundaki, yapon rahbarlari amerikaliklarga nisbatan inson 
to‘g‘risidagi ko‘proq g‘amxo‘rlik qilishadi. Yaponlar Ouchi 
nazariyasidagi «Z» tasnifiga rioya etishsa, amerikaliklar «А» 
nazariyasiga rioya etishadi. «Z» nazariyasi bo‘yicha, menejment 
ishonch, umrbod yollash (inson va firrna o ‘zaro umrbod bir- 
biriga bog‘liq) va qarorlami jamoaviy qabul qilishga asoslanadi. 
Bu insonlar o ‘ rtasidagi aloqalami ancha mustahkam va 
firmani esa barqaror qiladi.
?3

---

Umuman, iqtisodiy muvaffaqiyatlikni ta’minlashga nis­
batan yapon va amerikacha yondashuvlar turlicha yo‘nalti- 
rilganligi bilan farq etadi (2.6- jadval). Jadvalni diqqat bilan 
kuzatish shuni ko‘ rsatadiki, yapon muvaffaqiyatining omil- 
lari ko‘p jihatdan sobiq Ittifoqida 1960—1970- yillarda e’lon 
qilingan samarali sotsialistik ishlab chiqarishga o ‘xshab ketadi. 
Shunday qilib, tajribali rahbarlar uchun bular yangilik emas. 
Hozirgi bozor sharoitida bu tamoyillar ularni faqatgina ko‘z- 
ko‘z qiladigan emas, balki o ‘zining real faoliyatining asosi 
etib oladigan menejerlarga muvaffaqiyat keltiradi.