Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

7.2. Shaxs xulq-atvori nazariyasi
Faylasuflar qadim zamonlardan buyon shaxs xulq-atvo- 
rining u yoki bu shakllari qonuniyatlarini aniqlashga, nima 
sababdan bir kishi bilan umumiy til topish oson-u, boshqa 
kishi bilan um umiy til topishning hech qanday iloji yo‘qligini, 
ayrim kishining xulq-atvori m antig‘i nima bilan belgilanishini 
aniqlashga urinib kelganlar.
Xulq-atvor shaxsning atrof-m uhit bilan o ‘zaro ta ’sirga 
kirishish shakllaridan iborat bo‘lib, ular bir qator omillarga 
bog‘liq b o ‘ladi. Shaxsni va uning xulq-atvorini tavsiflab 
beradigan asosiy omillarga quyidagilar kiradi:
• shaxsning tabiiy xususiyatlari, uning o ‘ziga xos psixologik 
xususiyatlari;
• ehtiyojlari, sabablari, qiziqishlari tizimi;
• shaxsni boshqarish tizimi, uning "men-obrazi".
Shaxsning tabiiy xususiyatlari 
— bular unda tug‘ilgan
vaqtidan boshlab mavjud b o ‘lgan narsalardir. Odatda ular 
faollik va ta ’sirchanlik singari dinamik tavsiflaming m a’lum
154

---

darajada ifodalanishi bilan ajralib turadi. Shaxsning faolligi 
turli xil faoliyatlarga intilishida, o ‘zini nam oyon qilishida, 
psixik jarayonlarning, harakat reaksiyasining kechish kuchi 
va tezligida ifodalanadi, ya’ni shaxsning faoliyatiga xos bo ‘lgan 
xususiyat sifatida nam oyon bo'ladi. Faollikning eng oxirgi 
ifodasi, bir tom ondan, katta kuch-g‘ayrat sarflash, hara- 
katdagi, faoliyatdagi, nutqdagi shiddatkorlik bo‘lsa, ikkinchi 
tom ondan, ruhiy faoliyat, nutq, imo-ishoraning zaifligi, pas- 
sivligida aks etadi. T a ’sirch an lik shaxsning asabi q o ‘z- 
g‘aluvchanligining turli darajasida, uning atrofimizdagi olamga 
bo ‘lgan m unosabatini ko‘rsatib beruvchi his-tuyg‘ularining 
shiddatkorligida namoyon bo‘ladi. XX asming 20- yillarining 
boshlarida shveysariyalik ruhshunos K .G .Y ung shaxsning 
psixologik xususiyatlarini "ekstraversiya" va "introversiya" 
tushunchalari orqali ta ’riflab berishni taklif etdi.