Sh. Sh. Shodmonov
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| I bob. PUL EVOLUTSIYASI
1.1. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va amal qilish shakllarining tarixiy rivojlanishi Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko‘ra, ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanislii natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishi- ning tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olarni ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin. Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T —T). Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o ‘ynaydigandek ko‘rinadi. Aslida esa ulam ing roli turlichadir. Bir tovar o ‘z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o ‘zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi m ana shu yerda pulning dastlabki kurtagi paydo boMadi. Pulning paydo bo'lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivoj- lanish bosqichlari muhim o ‘rin tutadi. U m um an olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, um um iy va pul shakllari mavjud. Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobay- nida ekvivalent rolini o ‘ynovchi ko‘plab tovarlar ichidan ba’zi birlari o ‘zining barcha tom onidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Masalan, chorva, jun, tamaki, tuz ana shunday ekvivalent vazifasini bajargan. Chunki, ekvivalent rolini o ‘ynovchi tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida m uom ala vositasi vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash m um kin b o ‘lgan qiym atning um um iy shakli vujudga keldi. Universal hisob-kitob ekvivalentiga b o ‘lgan ehtiyoj eram izdan awalgi VIII asrdayoq kafolatlangan vaznli va tarkibli standartlashtirilgan yombilar paydo bo‘lishiga olib keldi. B irm uncha keyingi davrlardagi yombilarning ayrim turlari ularni bo‘laklarga bo'lishda qulay bo'lishi uchun belgili kertiklar bilan yasalgan. Biroq bunday takomillashtirishlnr baribir savdogarlarning hisob-kitoblarni amalga oshirishlarida yombilar va ulam ing bo‘laklarini tortib ko‘rish zaruratidan xalos etmagan. 7 T ovar ishlab chiqarishning o‘sishi va tovar ayirboshlashning ken- gaylshi, bunday jarayonlarga ko‘p sonli hunarmandlar va boshqa qat- nashchilaming jalb etilishi metall pullarning keyingi standartlashtirilishiga va ular miqdorlarining chakana savdo ehtiyojlariga moslashtirilishiga olib keldi. Taxminan eramizdan oldingi XII asrda Xitoyda, VII asrda esa 0 ‘rta yer dengizi davlatlari - Lidiya va Eginada vazni, miqdori va qotishmalarining tarkibiga ko‘ra bir xildagi metall pullar paydo bo‘ldi. Ular asta-sekin ishlab chiqarish va foydalanish uchun qulay bo‘lishi uchun doira shakliga keltirildi. Ular an’anaviy yombilardan birmuncha kichik o‘lchamlari bilan, shuningdek, ularning to‘lovga qobiliyatliligi va asosiy parametrlari (miqdori, qotishmalar tarkibi, vazni) u yoki bu darajada davlat tomonidan kafolatlanishi va muhofaza qilinishi bilan ajralib turardi. Shunday qilib, o ‘sha davrdan e’tiboran metall pullar hukmronligining uzoq davri boshlandi. Bunday pullarda nominallar — metall pulning muayyan vaznli standartini ifodalovchi va pullarning nomlari sifatida muhim o‘rin olgan tushunchalarning paydo bo'lishi, ushbu pullar evolutsiyasining eng muhim natijalaridan biri edi. Asrlar qa’ridan bizgacha yetib kelgan tangalaming nomlari — draxmalar, franklar, markalar, talerlar va boshqa ko‘plab tangalar nomlari — metall pullarning muayyan vaznli mohiyat- larini anglatardi. Pullarning yombilarda bo'lmagan yangi sifatlari hisob-kitoblarni amalga oshirishda ularni shunchaki oddiy qayta hisoblashga va vaqti kelib tortib ko'rishdan voz kechishga imkoniyat yaratdi. Belgilar va yozuvlar shunday sifat belgilari bo‘lib, ular oldin pul birliklarining bir tomoniga, keyinchalik — ikkala tomoniga ham bosilgan. Eramizdan oldingi V asrdan boshlab esa ular majburiy atributlar tusini olgan. Muomalaga kirgan pullar «moneta» («tanga») degan atama Yunona- ning nomlaridan biri (Juno Moneta - Ogohlantiruvchi Yunona) sha- rafiga qo ‘yilgan nomdan olingan bo'lib, uning Rimdagi Kapitoliy tepaligidagi Yunona saroyida ushbu antik davlatning yangi zarbxonasi joylashgan. Tangalarning paydo bo‘lishi tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan bog‘liq edi. Metall pulning eng muhim xususiyatlaridan biri — qiymat ana shu voqeada o ‘z aksini topgan. Ular muomala uchun yombilarga qaraganda ancha qulay bo‘lib, qisqa davr ichida butun dunyoda keng ommalashib ketdi. Tanganing ko‘p asrlik tarixida uning turlari ko‘p marta o‘zgardi, har bir davr unda o‘z «tamg‘a»sini qoldirdi. Masalan, eramizdan awalgi V asrdan boshlab ularda shaharlar nomlarining boshlang‘ich harflari, keyinroq — shaharlarning nomlari va hukmdorlar ismlarining qisqacha nomlari paydo bo'ldi. Qadimgi Rimdagi tangalardagi ayrim raqamlar va harflar tangalarning nominallarini bildirgan. Masalan, 1 raqami bir asosni (bir rim funtiga, ya’ni misning 12 unsiyasiga teng bo'lgan og'irlik o‘lchamini), Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|