Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi ds
Yüklə 1,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Ikkinchi davr.
O‘rta asr mutafakkirlaridan Jordano Bruno (1548-1600) feodal zo‘ravonliklari o‘rnini inson ijtimoiy turmushining foydasi uchun belgilangan Qonun egallashi kerakligini ta’kidlab, jamiyat uchun zarur bo‘lgan va foydali yaxshi fazilatli kishilar aql zakovatidan foydalangan holda[53; 138-s.] davlat boshqaruv ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish g‘oyasini ilgari suradi. XVII asr boshida Tomazzo Kampanella (1568-1639) o‘zining “Quyosh shahri” asarida jamoatchilik nazoratini tashkillashtirish mexanizmini yaratish borasidagi qarashlari bilan ilmiy jamoatchilik e’tiborini tortadi. Kampanella: “har bir yangi oy chiqqan va oy to‘lgan kunda ibodatni amalga oshirish uchun Kengash yig‘ilishi. Unda yigirma yoshga to‘lgan va undan katta barcha ishtirok etadi va ularga birma-bir davlatda qanday kamchiliklar mavjud, qaysi mansabdor shaxslar o‘z majburiyatlarini yaxshi, qaysilari − yomon bajarmoqdalar, deb savol berish”[75; 97-s.] va shu asosida davlat organlari faoliyatini taftish etish g‘oyasini ilgari suradi. XVII asrdan boshlab Angliyada jamoatchilik nazoratini olib borish tizimi ustida jiddiy ishlar qilinadi. Xususan, demokratik partiya o‘zining (Angliyaning erkinligi va asosiy qonunlari) deb nomlangan siyosiy vasiyatnomasida har qanday hokimiyat o‘zining tabiati va mohiyatiga ko‘ra o‘z xalqidan tashqari boshqa manbaga ega emas[52; 31-s.], – deb belgilab qo‘yadi. Shu tariqa bu partiya tomonidan davlat amaldorlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatishga alohida muammo sifatida qarash tendensiyasi shakllana boshlaydi. 43 Umuman olganda XVII-XVIII asrlarda ma’rifatparvarlar faoliyati va ular tomonidan jamiyatda yaratilgan g‘oyaviy-axloqiy muhit davlat va huquq to‘g‘risidagi fanning rivojlanishi yo‘nalishi, uslublari va mazmuniga hamda fuqarolik (jamoatchilik) nazoratining keyingi rivojlanishiga muhim qadam bo‘ldi[105]. Masalan, Fransuz mutafakkiri Pol’ Gol’bax (1723-1789) jamoa shartnomasi nazariyasiga tayangan holda xalq oldida qirollar va hukumatlarning javobgarligi hamda davlat hokimiyati dunyoviy bo‘lib, yerdan paydo bo‘lganligini asoslab berdi. Sharl’ Lui Montesk’ (1689-1775) bo‘lsa, davlatni fuqarolar ittifoqi va barcha mansabdor shaxslarning jamuljami sifatida farqlab, jamiyat hukumatsiz mavjud bo‘la olmasligini qayd etgan holda qonunlarning mavjudligi fuqarolarga hukumat faoliyati ustidan, shuningdek, bir mansabdor shaxsga − boshqa mansabdor shaxslar ustidan nazoratni amalga oshirishga imkoniyat yaratish[32; 52-b.] kerakligi g‘oyasini ilgari suradi. XVIII asrlardan boshlab, jamoatchilik fikri va nazoratini kuchaytirish, ularning huquq va erkinliklarini oshirishga qaratilgan tashabbuslar ham kuchayib bordi. Masalan, yakobinchilar Konventi bilan qabul qilingan inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasida inson erkinligi, vijdon erkinligi, so‘z, murojaatlar, hamjamiyatlarga birlashish, qonunchilik tashabbusi, jabr-zulmga qarshilik ko‘rsatish huquqi, shuningdek, hukumat tomonidan xalq huquqlari poymol bo‘lganda xalq va uning bir qismining qo‘zg‘olon ko‘tarish huquqiga bo‘lgan[61; 110-s.] muqaddas majburiyati singari demokratik prinsiplar ishlab chiqildi. Yevropada ilg‘or g‘oyaviy-siyosiy harakatlar shubhasiz Shimoliy Amerikada ilg‘or fikrlarni rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatdi. Masalan, J.Mil’ton va J.Lokk, J.J Russo va Sh.Monteskelar amerikalik mutafakkirlar J.Adams, T.Jefferson, A.Linkoln, T.Peyn, S.Bolivar va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiyalarda − insonning tabiiy huquqlari va jamoa shartnomasi nazariyasi nuqtayi nazaridan turib, xalq suvereniteti g‘oyasini yoqlagan holda davlatning monarxiya boshqaruv shaklini tanqid qildi va qirol hokimiyati xalq hokimiyatidan kelib chiqqani hamda odamlardan hech biri davlat hokimiyatini tashkil etilishida 44 katnashish va uning faoliyati ustidan nazorat qilish huquqidan mahrum etilishi mumkin emasligini[58; 295-s.] isbotlovchi g‘oyalari bilan, jamoatchilik nazorati fenomeniga yangicha yondashuvni ilgari surib, bu kategoriyaga metodologik munosabatni kuchayishiga turtki bo‘ldi. Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|