Siyasət sosial hadisə kimi

Siyasətin təsisat formaları

37. 
    Dövlətin formaları, tarixi tipləri və funksiyaları
    

Har bir dövlət özünün idarəçilik formaları, siyasi rejimi və dövlət quruluşu formalarma göra sociyyələnir. Dövlətin forması dedikdə birinci növbədə idarəçiliyin va siyasi hakimiyyot institutlarmm neca qurulması başa düşülür. Bu masala hom do markaz ila yerlar arasında qanunvericilik hakimiyyətinin bölünməsi ila baghdir. Bela ki, ogor qanunvericilik funksiyaları yalnız markozin alinda comlanirsa, onda dövlat unitar hesab olunur (Fransa, Italiya, Azərbaycan). Digar, halda, ya'ni, ölkədə arazi vahidləri özü üçün qanuni qabul etmak salahiyyatina malik olursa, onda bu federativ dövlət adlanır (masalan, müasir Rusiya, ABS, Meksika va sair).
Federasiya çox mühüm funksiya yerinə yetirir: o, bir torafdan markazin ağalıq cəhdini aradan qaldırır, digar torafdan isa arazi vahidlərinin separatizminin qarşısını alır.
Federasiyanın üzvləri dövlətin tarkib hissasi kimi çıxış edirlar va onun ali orqanlarını qərarlarına tabedirlər.Bununla yanaşı onların özlərinin hakimiyyət və idarəçilik orqanları, öz qanunvericiliyi va mahkama sistemi vardır. Başqa sözlə deyilsa, federasiya subyektlarinin har biri hüquqi baxımdan nisbi müstəqil dövlət kimi çıxış edir.
Monarxiya (takbaşına hakimiyyat) bütün hakimiyyətin bir nofarin alinda markazlaşmasi demakdir. Homin saxs hakim sülaləni tamsil edir. Bu halda hakimiyyat irson keçir. Idareetmenin respublika formast is bununla sociyyolanir ki, hakimiyyat xalqı seçmiş olduğu nümayandali orqanlar tarafindan hayata keçirilir. Bu formada qanuna görə xalqın aksariyyati hakimiyyətin mnaboyini təşkil edir. Bu forma hüquqi qaydalara riayat olunmasını, aşkarlığı, hakimiyyət bölgüsünü nazarda tutur.
Monarxiya formasında dövlət başçısı vazifasiin irsan keçməsi hakimiyyatla bağlı mübahisələri, vətəndaş müharibəsini bir növ aradan qaldırır. Çünki taxt-tac hakim sülalənin nümayendosina irsi qaydada ötürülür. Monarx bütün hakimiyyat funksiyalarını təkbaşına apara bilmir, onları bir hissasini öz yaxınlarına havalo edir. Quldarlıqda, xüsusan da feodalizmda monarxiya idarəçilik forması qeyri- mahdud hökmranlığa malik despotizm kimi çıxış edir. Sonrakı dövrdə monarxiyanın bir qadar yumşaldılmış forması olan konstitusiyalı monarxiya kimi özünü göstərir. Bu forma bo'zi ölkalarda (Ispaniya, Böyük Britaniya krallığ) indiyə qədər qalmaqdadır. Onlarda monarxiya konstitusiya ila alaqəlidir, ya'ni qanunvericilik funksiyasını parlament, icraedici funksiyanı isə hakimiyyət yerinə yetirir.
Dovlatin cəmiyyətdə rolu onun yerinə yetirdiyi funksiyalarda ifadə olunur. Müasir dövlət aşağıdakı asas daxili və xarici funksiyaları hayata keçirir: mövcud dövlət quruluşunu qoruyub saxlamaq; comiyyətdə sabitliyi va ic- timai qaydaları təmin etmək; baş vera bilacak sosial tah- lükəli münaqişələri vaxtında aşkar edib, aradan qaldırmaq; iqtisadiyyatın osas sahalarini tanzimlamak: olko daxilində sosial, madani, elmi, milli və ekoloji siyasat yetirmək; beynalxalq miqyasda öz ölkəsinin manafelarini hayata keçirmək; ölkanin e'tibarlı müdafisini təşkil etmək.
Müasir dövrda bazar münasibotlarinin formalaşması ila olaqədar olaraq dövlətin iqtisadiyyata tanzimedici ta'siri məsələsi xüsusi əhəmiyyət kasb edir. Bu məsələ barədə keçan mövzularda xeyli bohs olunmuşdur. Burada belə bir cohoti qeyd edək ki, dövlətin iqtisadiyyata idarəedici tasiri mürakkab prosesdir. O aşağıdakı iki cahati nazarda tutur: birincisi, dövlat maxtalif vasitalarla (tosorrüfat qanunvericiliyi, vergi siyasati vo sair) iqtisadiyyata haddan artiq güclü ta'sir göstərdikda sahibkarların faaliyyəti məhdudlşır, onlar öz kapitallarmı iqtisadiyyata qoymaqda daha çox ehtiyat edirlar. Ikincisi, bütövlükdə camiyyat miqyasında tazahür edan ümumi va geniş miqyash masalalarin (iqtisadiyyatın texnki təchizatı, düzgün struktur siyasatin yeridilmasi, iqtisadiyyatın maliyya cohatdan sağlamlaşdırılması ve sair) halli dövlatin fəaliyyətindən konarda qeyri-mümkündür.

37.