Sultan hüseyn bayqara divan سلطان حسین بایقرا

Demə divan, qəmü dərd əhlinə afət de onu,

Köyməkü şöleyi-qəm birlə qiyamət de onu.
Hansı qoşqusu eşq əhlinin canına od urmaz, hansı məz­munu hicran qoşu­nunun cismini köydürməz, bəlkə külüni göyə sovurmaz?! Hansı misrası fəraq ciyər xununun bağır qanını damdırmaz, hansı sözü hicran biçarəsinin göz yaşı seli i­lə səbr-qənaət qoşununu axdırmaz?! Nəzm-qoşqu iq­limində hansı gürga­nə-qala köç gətirəndə özünə qarşı eşik açılmadı?! Hansı ulu yur­da qəlb-şeir qoşunu ilə çapo­vul­luq edəndə onu basıb almadı?! Bu gün nəzm-qoşqu sütun­larının yer üzündə qəhrəman odur».

Maraqlıdır ki, Hüseyn Bayqara mükəmməl təhsil aldığı, Şərq poeziya­sı barədə dərin bilik sahibi olduğu halda əruzun yalnız rəməl bəhrinin mü­səmmən formasından istifa­də etmişdir. Bunu Zəhiərəddin Məhəmməd Ba­bur da göstərir: “Şairliyi vardı. Bir divan da tərtib etmişdi. Şeirlərini türkcə söylərdi. Bəzi beytləri pis deyildir, ancaq divanı tamam bir vəzndədir”¹.

Sam Mirzə Səfəvi də «Töhfeyi-Sami» adlı təzkirəsində Bayqaranın ya­radıcılığı haqqnda məlumat vermiş, onun türkcə iki, farsca bir neçə bey­tini misal gətirmişdir.²

Şairin divanı ilk dəfə 1926-cı ildə Bakıda «Hüseyn Bayqara divanı» adı ilə çapdan çıxmışdır. I türko­loji qurultaya ərməğan olaraq nəşr olunan bu ki­tab İsmayıl Hikmətlə Bəkir Çobanzadənin yazdıqları qısa giriş məqaləsi ilə açılır. Burada Hüseyn Bayqaranın 127 qəzəli və üç mürəbbəsi yerləşdiril­miş­dir. Məşhur türkoloq A.N.Samoy­loviç kitabın çıx­ması barədə məlumat verərək onun bəzi çatışmazlıqları olduğunu göstərmişdir³.

Sultan Hüseyn Bayqaranın bir neçə şeiri 1928-ci ildə Fitrət tərə­findən nəşr olu­nan «Özbək ədəbiyatı nümunələri»nə daxil edilmişdir. 1948-ci ildə çapdan bu­ra­xılan «Nəva­i­nin zaman­daşları» adlı kitabda da şairin bəzi şe­irləri verilmişdir. 1968-ci ildə isə Bay­qaranın əsərləri Daşkənddə nəşr edilmişdir⁴.

Görkəmli şair-hökmdarın ən mükəmməl divanı 2005-ci ildə Aşqabadda nəşr edilmişdir. Türkmənistan Elmlər Akademiyası Milli Əlyazmalar İnsti­tutunun direktoru, ta­nınmış ədəbiyyatşünas, bir çox klassik türkmən şairinin əsərlərini, o cümlədən Hüseyn Bayqaranın divanını çapa ha­zır­­layan Prof. Dr. Annaqurban Aşurov kitaba “Qəzəli qoşa qanadlı” adlı iri bir məqalə də yaz­mış, şairin dövrünü, mühitini, həyatını, yaradıcılıq xüsusiyyətlərini dərindən təhlil etmiş­dir.¹ Bizim kitab da həmin nəşr əsasında hazırlanmışdır.

Hüseyn Bayqaranın türkcə şeirleri Türkiyədə “Divan-ı Sultan Hüseyin Mirza Baykara” adıyla yayımlanmışdır. Şeirlerinin bir bölümü isə “Hüseyn-i Baykara Divanı'ndan Seçmeler” adı altında basılmışdır. Prof. Dr. İsmayıl Hik­­mət Ertaylan şairin Amasya kitabxanasında tapdığı və həmin əlyazmanın İstanbul Uni­­ver­sitetində aşkar etdiyi surətini 1945-ci ildə «Hüseyin Bay­kara'nın Ri­sa­lesi» adı ilə çap etdirmişdir.²

Sultan Hüseyn Bayqara barəsində ən məzmunlu məqalələrdən birini ün­lu Azərbaycan alimi Həmid Araslı qələmə almışdır. O, «Hüseyn Bay­qa­ranın ri­saləsi haqqında» adlı məqaləsində risalənin yazılma tarixini dəqiq­ləşdirmiş, əsərdə Nəvainin «Xəmsə»si haqqında bilgiyə və Caminin həyatda olması haq­qında məlumatlara əsaslanaraq risalənin 1485-1492-ci illər ara­sında ya­zıldığı qənaətinə gəlmiş, mə­qalənin axırında isə bu əsərin özbəkcə tərcü­mə­sini ver­mişdir³. Biz bu risalənin yalnız son qismini kitaba daxil etdik. Ona gö­rə ki, kiçik həcmli bu əsərdə əvvəlcə Allaha həmd-səna edilir, onun bütün varlıqları yoxdan xəlq et­diyi və in­san oğlunun bunun üçün yaradana şükr etməsinin va­cibliyi vur­ğu­lanır, da­ha sonra Allahın bəzi adamlara nə üçün çox, bəzilərinə az şey əta etdiyi ba­rə­də xeyli danışılır, bu işdə ilahi bir hikmət olduğu qənaə­tinə va­rılır. Axırda isə Əlişir Nəvai və Cami haqqında söz açılır ki, risalənin əsil canı buradadır, məhz həmin qism də kitabdadır.

Bayqaranın bu kitabına 200 qəzəli, Nəvainin iki şeirinə təxmisi, bir mü­xəmməsi, altı rübaisi və altı qitəsi daxildir. Şairin əsərlərinin sayı, göründüyü kimi, azdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, o, ilk gənclik dövründə, 16 ya­şın­da xidmətə başlamış, 68 illik ömrünün 52 ilini fəal siyasətin içində olmuş, 38 il böyük bir dövlə­ti idarə etmişdir. Saysız-hesabsız müharibələr, səfərlər, yü­rüşlər, rəqiblərinin və öz övladlarının yaratdığı prob­lemlər, üsyanlar, ida­rə­çilik iş­ləri, məşvərətlər, qəbullar, məclislər onun vaxtını tama­milə almış­dır. Əgər Hüseyn Bayqara sultan deyil, Heratda Dövlətxana sarayı­nın bütün ne­mətlə­rindən istifadə edən qayğısız bir şair olsaydı, onun bədii irsi bundan də­fələrlə artıq olardı.

Şairin əsərlərinin dili xeyli sadə və xəlqidir. Təxminən beş əsr bundan əv­­­vəl yazılmasına baxmayaraq bəzi kəlmələr istisna olmaqla asanlıqla anla­şılır, özündən hətta bir-iki əsr sonra Orta Asiyanın istər türkməncə, istərsə də çağa­tayca yazmış şairlərinin dilindən daha sadədir. Bu, bir yandan şa­i­rin fərdi üs­lübü, digər tərəfdən isə bir hökmdar və sərkərdə kimi daim xalqın, qoşu­nun arasında olması ilə bağlıdır. Nəvai onun müxtəlif ləhcələrə dərindən vaqif ol­ması faktını xüsusi vurğulayır. Əyanilik naminə, Bayqaranın “Burun” rədifli qəzəlinə baxaq. Burada müasir Azərbaycan oxucusu üçün ar­xaik olan iki söz (burun–əvvəl, ərməs–deyil), bizim klassik ədəbiyyatımızda da gen-bol işlə­nən və mənası ge­niş kütləyə məlum olmayan bir neçə ərəb-fars sözü vardır (xunab –qanlı su, yəni gözya­şı, fariq–arxayın, canafərin və afəriniş–hər iki­­si: can ba­ğış­la­yan, abi-heyvan–dirilik suyu, üşşaq–aşiqlər, bisaman–va­rı olmayan, ka­sıb, fəqir):