T. C. Gazi ÜNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

T.C.

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İKTİSAT ANABİLİMDALI

RUSYA’DA DIŞ TİCARET, PARA VE MALİYE POLİTİKALARI, 1992-200


MASTER TEZİ

Hazırlayan

Ali BAŞARAN

Tez Danışmanı

Prof.Dr.Oğuz ESEN


Ankara – 2001
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne Ali BAŞARAN’a ait Rusya’da Dış Ticaret, Para, Maliye Politikaları, 1992-2000 adlı çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSASNS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Başkan.............................................

Üye...................................................

Üye....................................................

ÖNSÖZ
1980’li yıllarda Amerikanın mı, Sovyelerin mi daha güçlü olduğuna dair çocukluk arkadaşlarımla iddialarda bulunurduk. Daha 25 Aralık 1991’ye kadar sınır komşusu olduğumuz SSCB’yi pek fazla tanımıyordum, tanımıyorduk.

İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesindeki öğrencilik yıllarım (1987-91) Rusların Kapalı Çarşıya, Laleliye geldiği yıllardı. Fakültede hocalarımız Marksizme, Sosyalizme değiniyorlardı. Üniversitemiz öğrencileri bazen fakülte önünde bazen Beyazıt meydanında komunizm için gösteriler yapıyorlardı.
Okulumu bitirdikten sonra bir sendikanın uluslararası ilişkiler servisinde işe başladım. Rusya Federasyonunda emek ve sendikal faaliyetler hususunda bilgiler edindim. Sonradan Rusya’nın uzak ve yakın tarihimiz, günümüz için ne kadar önemli olduğunu anladım, dahası iktisat teorisini tam kavramanın yolunun sosyalist ekonomi modelini öğrenmekten geçtiğini fark ettim. Kapitalizmin doğuşunu ve gelişimini anlamak içinde Rusya’yı mercek altına almanın gerektiğine inandım. Rusya’yı gözlemleyerek Uzakdoğu, Türkistan, Orta Avrupa ülkelerinde yaşanan dönüşüm hususunda da fikir yürütülebilecektim. Bir ülkenin küresel ekonomiye nasıl katıldığını, küresel ekonominin dışa açılan bir ekonomiyi nasıl etkilediğini görmek içinde Rusya’yı izlemek gerekiyordu. Tüm bu gerekçelerle bu başlık altında bir tez hazırlamaya niyetlendim.
Önce Rusya’da 1992 ve sonrasında yaşanan iktisadi gelişmeler hususunda bilgi toplamaya başladım. Sonra 1992 sonrasını anlamak için 1917-92 arasını öğrenme gereğini duydum. Bu Sosyalist iktisat teori ve uygulamasını öğrenmek demekti. Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı , Dış İşleri Bakanlığı, TİKA, İGEME, DPT, DİE, SBF, DTCF, GÜ, ODTÜ, BÜ kütüphanelerindeki SSCB ve Rusya ekonomisiyle ilgli tüm Türkçe yayınları okudum, sonrada yabancı dildeki yayınlara yöneldim, Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası kütüphanelerini taradım. Bundan sonrada yüzlerce internet sitesinden Rusya Ekonomisi hususunda bilgiler edindim. Bunlarda yeterli olmayınca Moskova’ya gittim. Moskova’da bankacılarla, öğretim üyeleriyle, iş adamlarıyla, danışmanlarla, gazetecilerle, büyük elçilik çalışanlarıyla görüşmelerde bulundum, Moskova’daki kütüphaneleri taradım. Tüm bunlardan sonra yazdığımın daha iyisini yazabilirmiydim diye sorduğumda, Rusça bilseydin yazabilirdin cevabını kendime veriyorum. Fakat yüksek lisans öğrenim süresinin Rusça öğrenmeye yeterli olmaması bu ihtimali ortadan kaldırdı.
Bu eser Rusya Ekonomisine bir nebze ışık tutar, ülkemiz aydın ve işadamları bu eserden müstefit olursa külfet nimete dönüşecek, ülkeme için yararlı bir çabanın memnuniyetini duyacağım.
Tezime katkılarından dolayı Ömer Şahin, Halil Şahin, Hüseyin Öz, Ahmet Memetov, Mehmet Selçuk Caner, Cem Tezelman, Gökhan Bayar, Sevilay Bayar, Aydın Sezer, Cenk Başlamış, Dimitri Portanski, Lev Jakobson, Aleksandır Simirnov, Murat E. Arzuman, Adnan Anaçali ve RTİB, Yapı Kredi Moscow, Garanti Bank Moscow, T.C. Moskova Büyük Elçiliği, Dış Ticaret Müsteşarlığı çalışanlarına, GÜ Kütüphanesi çalışanları şahsında tüm kütüphanecilere, ayrıca Salih Köksal’a şükranlarımı sunarım.
Akademik çalışmalarımızı destekleyen, kolaylaştıran, bizi yüreklendiren, A.Ü. Beypazarı Meslek Yüksek Okulu Müdürü Prof. İlhan Karaçal’a, Moskova Devlet Üniversitesi ile akademik işbirliği anlaşması akdeden üniversitemizin önceki rektörü Prof. Günal Akbay’a ne kadar çok teşekkür etsem azdır.
Hocam Prof. Oğuz Esen’in yol göstermesi ve tavsiyelerinin kıymetini ancak ben biliyorum, onu hep şükranla ve minnetle anacağım.
Fedekar ailemin destekleri olmasa bu eserde olmayacaktı, onlara şükranlarımı sunarım.

İçindekiler

GİRİŞ 1

BÖLÜM I : SSCB DEVRİNDE İKTİSAT POLİTİKALARI 9

1.1 SAVAŞ KOMUNİZMİ DÖNEMİ, 1917-21 9

1.2 YENİ İKTİSAT POLİTİKASI,1921-1928 10

1.3 İDARİ KOMUTA EKONOMİSİ DÜZENİNİN KURULMASI, 1928-40 11

1.4 NİKİTA KURUŞÇEV, SİSTEMİN ELEŞTİRİSİ, 1953-64 13

1.5 LEONİD BREJNEV NOMENKLATURANIN KORUNMASI, 1964-82 17

1.6 GORBAÇOV, PERESTROİKA PİYASA EKONOMİSİ VE DEMOKRASİYE GEÇİŞ FİKİRLERİ, İDARİ KOMUTA EKONOMİSİ VE SSCB’NİN SONU, 1985-91 22

1.7 GEÇİŞ TEORİLERİ 28

BÖLÜM II : DIŞ TİCARET POLİTİKALARI, 1992-2000 37

2.1. SSCB DEVRİNDE DIŞ TİCARET POLİTİKASI 37

2.1.1 Dış Ticaret ve Plan 38

2.1.2 Ticaret Politikaları 39

2.1.3 Dış Ticarete İç Engeller 40

2.1.4 İktisadi Birliktelik Sorunları 41

2.1.5 Batıyla Ticaret 43

2.1.6 Dış Ticaret Dengesi 44

2.1.7 SSCB’nin Dış Borcu 45

2.1.8 Doğrudan Yabancı Yatırımlar 47

2.2. 1992-1996 ARASINDA DIŞ TİCARET 47

2.2.1 Dış Ticaret Düzenin Kuruluşu 47

2.2.2 1991’de Dış Ticaretin Durumu 52

2.2.3 İhracat Düzenlemesi 1992-1995 54

2.2.4 İthalat Düzenlemesi 60

2.2.5 Sabık Sovyetler Cumhuriyetleriyle Ticaret 63

2.2.6 Ticaretin Yapısında Değişim 67

2.2.7 Döviz Kontrolü 70

2.2.8 Uluslararası Ticari Kuruluşlarla İlişkiler; GATT/Dünya Ticaret Örgütü 70

2.3.1997-2000’DE DIŞ TİCARET POLİTİKASI 70

2.3.1 Dış Ticaret Politikasının Ana Hatları 71

2.3.2 1999-2000 İtibariyle Dış Ticaretin Durumu ve Dış Ticaret Düzenlemeleri 72

BÖLÜM III: PARA POLİTİKALARI 1992-2000 76

3.1 SSCB DEVRİNDE PARA POLİTİKASI 76

3.2 1987-1991 PARA, BANKA, KREDİ VE DÖVİZ POLİTİKALARI 82

3.2.1 SSCB Banka ve Kredi Mevzuatının Değişimi ve Rusya Federasyonunda Banka ve Kredi Mevzuatının Oluşumu 82

3.2.2 Kredi Politikaları 86

3.2.3 Parasal Aygıtlar 89

3.2.4 Kambiyo Politikaları 90

3.3 RUBLE ALANINDA PARA POLİTİKASI; OCAK 1992-TEMMUZ 1993 91

3.3.1 1991 Sonu İtibariyle Rusya’da İktisadi Durum ve Reform Hareketi 91

3.3.2 Kredi Politikası 99

3.3.3 Hükümetin Finansmanı 101

3.3.4 Devletlerarası Kredi 102

3.3.5 Doğrudan Krediler 103

3.3.7 Para Politikası Aygıtları 104

3.3.8 Kambiyo Politikaları 106

3.4 RUBLE ALANI DÖNEMİNDEN SONRA PARA POLİTİKASI 1993-1995 107

2.4.1 Reformcular Tekrar İş Başında 107

3.4.2 Açığın Finansmanı 111

3.4.3 RMB Finansmanı 112

3.4.5 Yeni Para Politikası Araçlarının Devreye Girmesi 114

3.4.6 Para Aygıtlarının Koordinasyonu 117

3.4.6 Finansal Politikalar ve Döviz Kuru 118

3.5 1996-1997 PARA POLİTİKASI 121

3.5.1 Ruble İstikrarı 121

3.5.2 İç Borç Büyüklüğü 124

3.5.3 Yabancıların Hükümetin Borçlanma Piyasasından Aldıkları Pay 124

3.5.4 Özel Döviz Talebi 125

3.5.5 Yabancı Yatırımlar 126

3.5.6 İşletmeler Arası Ödeme Gecikmeleri 127

3.5.7 1996-97’de Bankacılık 128

3.6 1998-2000’de PARA POLİTİKASI 130

3.6.1 Kriz Sonrasında Bankacılık Sektörü 131

3.6.2 17 Ağustos 1998 Krizinden Sonra RMB Politikaları 138

BÖLÜM IV:MALİYE POLİTİKASI 1992-2000 140

4.1 SSCB DEVRİNDE MALİYE POLİTİKASI 140

4.2 1992-95’DE MALİYE POLİTİKASI 145

4.3 1995-17 AĞUSTOS 1998 MALİYE POLİTİKALARI 155

4.3.1 Maliye Politikası Siyasi Gelişmeler İlişkisi 157

4.3.2 Bütçe ve Bu Dönemdeki Ekonomik Gelişmeler 159

4.3.3 Vergi Tahsilatı Sorunu 163

4.3.4 Vergi mevzuatında gelişmeler 1992-1996 169

4.4 17 AĞUSTOS 1998-2000 MALİYE POLİTİKALARI 171

4.4.1 17 Ağustos 1998 Öncesinde Genel Ekonomik Durum 171

4.4.2 Mali Siyasi Gelişmeler 174

4.5 17 TEMMUZ 1998-2000 MALİYE POLİTİKALARI 177

4.5.1 Krizin Ekonomik Sonuçları 180

4.5.2 2000 Yılı Bütçesi 182

4.6. 1999 İTİBARİYLE DIŞ BORÇLAR 184

Özet 186

Summury 188

Sonuç 190

Kaynakça 194

Kısaltmalar Cetveli

EKÜ :Ençok Kayrılan Ülke

KKYYA :Kredi Kurumlarının Yeniden Yapılandırılması Ajansı

MUPB :Moskova Uluslar arası Para Borsası

RBSF :Rusya Bağımsız Sendikalar Federasyonu

RMB :Rusya Federasyonu Merkez Bankası

RSFSC :Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti

YEP :Yeni Ekonomik Politika
Tablolar Cetveli

Tablo 1: SSCB’de İktisadi Büyüme (Yıllık iktisadi büyüme oranları) 19

Tablo 2 : Üretim, girdi ve verimlilik büyüklüğü, SSCB-ABD 1961-1988 20

Tablo 3: 1980 başlarında SSCB’nin teknolojik göstergesi 22

Tablo 4: Sovyet dış ticaretinin ülke gruplarına göre dağılımı, 1946-1988 43

Tablo 5: Dış ticaret, 1986-89, yüzde değişim yıllık ortalama 45

Tablo 6:Dış Borç ve Rezervler, milyar dolar, 1985-1989 46

Tablo 7: Sabık SSCB ülkeleri ve diğer dünya ülkeleri ile Rusya’nın dış ticareti 63

Tablo 8: Rusya Dış Ticareti, 1990-1995 69

Tablo 9:Yabancı yatırımlar, 1998-99 (milyon $) 73

Tablo 10: 01.01.2000 Tarihi İtibariyle Toplam Yabancı Sermaye Yatırımları 73

Tablo 11: Rusya Federasyonu Dış Ticareti, 1992-1999 74

Tablo 12:Rusya Federasyonu Dış Ticaretinde İlk 10 Ülke, 1999 75

Tablo 13: Gelir ve Fiyatlar, 1986-1989, yıllık % büyüme 86

Tablo 14: Para ve kredi, 1985 1989, yıllık % büyüme 86

Tablo 15. SSCB Toplam İç Kredi 1987-91 88

Tablo 16. Etkin Munzam Karşılık 1991-1995 90

Tablo 17: Para toplamlarının büyüme oranları, 1992 (Önceki ay üzerinden % artış) 95

Tablo 18: Rusya federal bütçesi, 1992-96 (GSMH’nın % olarak) 101

Tablo 19 : Hükümete, işletmelere ve BDT ülkeleri ile ticarete RMB kredileri 1992-93 (ortalama aylık büyüme oranı, %) 102

Tablo 20: RMB Tekrar Finansman Oranı 112

Tablo 21:1995-2000 Tüfe, kur, faiz artışı 134

Tablo 22:1998-2000 aylara göre tüketici fiyatları yıllık yüzde değişim 134

Tablo 23:1998-2000 aylara göre ticari banka kredi faiz oranı 134

Tablo 24:1998-200 aylara göre ticari bankaların mevduata verdiği faiz oranı 135

Tablo 25:1998-200 aylara göre M2 Milyar Ruble 135

Tablo 26: SSBC Bütçesi 1931-1988 140

Tablo 27 : SSCB’de mali durum 1985-1988 (GSMH’nın %’si) 143

Tablo 28: 1992’de destekler 151

Tablo 29: Bütçe açığı, M2, enflasyon, kur, sanayi üretimi, 1992-1995 159

Tablo 30: Bütçe gelirleri, 1992-96 161

Tablo 31: Hükümet harcamaları, 162

Tablo 32: İktisadi göstergeler 163

Tablo 33: Bütçe dengesi, 1991-2000 163

Tablo 34: 2000 yılı mali bütçesi ve temel hedefler 182

Şekiller Cetveli

Şekil 1: SSCB’de iktisadi büyüme 20

Şekil 2: Sabık SSCB’ye ve sabık SSCB dışına ihracat 1990-95 63

Şekil 3: Sabık SSCB’den ve sabık SSCB dışından ithalat 1990-95 64

Şekil 4: Rusya’nın sabık SSCB cumhuriyetlerine ihracat ve ithalatı 64

Şekil 5: Rusya ihracatının 1995’de yapısı 68

Şekil 6: Rusya’nın ihracat ve ithalatı 1990-95 69

Şekil 7: Sovyet muamele vergisi 141