Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Hz. Ali’nin (a.s) Mushafı

Tefsir adı altında Hz. Ali’ye ait bir kitap zikredilmiş değildir. Fakat kendisinin bir mushafı bulunduğu konusunda ittifak vardır.¹³² Bazı rivayetler Hz. Ali’nin mushafının Kur’an’ın tenzil ve tevilini kapsadığına delalet etmektedir. Nitekim bir grup âlim de Hazret’in mushafının mevcut Kur’an’dan farklarından birinin de ayetlerin tefsir ve tevilinin o mushafta yazılı bulunması olduğunu belirtmiştir.

Şeyh Müfid şöyle demiştir: Şiilerden Oniki İmamın imametine inanan bir cemaat, Kur’an’dan hiçbir kelime, ayet ve surenin eksiltilmediğini, bilakis Kur’an’ın nazil olmuş hakikatine uygun ve Emirulmüminin’in (a.s) mushafında mevcut olan tevil ve tefsirin mevcut Kur’an’dan çıkarıldığını söylemiştir. Bu kısım her ne kadar Kur’an’dan bir parça değildiyse de Allah katından nazil olmuştur. Kur’an’dan birtakım sözlerin eksiltildiğini iddia eden görüş gerçeğe yakındır ve ben de bu fikre meyyalim.¹³³

Seyyid Muhsin Kazımi, Şerhu Vafiye’de, Hazret’in mushafını dönemin hâkim grubunun kabul etmemesini, içinde yazılı bulunan tevil ve tefsirlere bağlamıştır. Kazımi, bu konuda Hz. Ali’nin; “Allah’ın kitabı tevil ve tenzil, muhkem ve müteşabih, nasih ve mensuhu kapsayacak şekilde kâmil olarak onlara sunuldu. Ama ona ihtiyaçları bulunmadığını söylediler.” sözüne istinat etmiş ve şöyle demiştir: “İnsanların ihtiyaç duyacağı herşeyi -hatta yaralamanın diyetini bile- kapsayan mushafın onlara sunulduğu yönündeki meşhur rivayet bu meseleyi teyit etmektedir. Çünkü Kur’an nassının bütün bu meseleleri içermediği bilinmektedir.”¹³⁴

Feyz Kaşani (r.h), Safi tefsirinde tahrif rivayetlerine cevap verirken şöyle der: “Ama aynı zamanda Kur’an’dan bir parça olmayan tefsir ve izah kabilinden bazı kısımların mushaftan çıkarıldığı ihtimali de uzak değildir... Ali’nin (a.s) kendi mushafına nasih ve mensuhu yazdığını söyleyen Ehl-i Sünnet’in rivayeti de bu deliller arasındadır. Neshin beyanı, nasih ve mensuhun tayini, tefsir ve izah kabilinden şeylerdir ve Kur’an’ın parçası değildir. O halde bazı çıkarmaların böyle olduğu muhtemeldir.”¹³⁵

Ayetullah Hoi de (r.h) şöyle buyurmuştur: “Surelerinin sırası mevcut Kur’an’dan farklı olan Emirulmüminin’e (a.s) ait bir mushafın varlığı kuşku duyulmayacak bir şeydir ve büyük ulemanın bu konudaki ittifakı bizi onu ispatlama zahmetinden kurtarmaktadır. Aynı şekilde, mevcut Kur’an’da bulunmayan Hz. Ali’nin Kur’an’ındaki fazlalıklar doğru olmakla birlikte bu, o fazlalıkların Kur’an’dan bir parça olduğuna ve tahrifle ortadan kalktığına delalet etmez. Bilakis doğrusu şudur ki, o fazlalıklar tevil olarak tefsirdi ve Allah’ın kelamının rücu ettiği şey idi. Yahut Allah tarafından tenzil sıfatıyla onun ayetlerden muradının şerhedilmiş haliydi... Öyleyse bu makamda rivayetlerden anlaşılan, Ali’nin (a.s) mushafının tenzil veya tevil olarak birtakım fazlalıkları içerdiğidir, Kur’an’dan bir parça olan fazlalıkları değil. Yine Emirulmüminin’in (a.s) mushafında münafıkların adlarının zikredildiğine delalet eden rivayetler de aynı anlama hamledilmelidir. Yani münafıkların isimlerinin zikredilmesi tefsir vasfıyla yeralmış olmalıdır ve bu anlamın delili, Kur’an’dan hiçbir şeyin sâkıt olmadığının kesin delilleridir...”¹³⁶

Bu iddiayı destekleyen rivayetler vardır. Bu cümleden olmak üzere Selman’dan aktarılan ayrıntılı bir rivayette şöyle nakledilmiştir:

فلما رأی علی علیه السلام غدرهم و قلة وفائهم له لزم بیته و اقبل علی القرآن یؤلفه و یجمعه فلم یخرج من بیته حتی جمعه و کان فی الصحف و الشظاظ و الاکتاف و الرقاع فلما جمعه کله و کتبه بیده تنزیله و تأویله و الناسخ منه و المنسوخ بعث الیه ابوبکر اخرج فبایع ¹³⁷

“Ali (a.s) kendisine hıyanet ve vefasızlıklarını gördüğünde eve çekildi ve Kur’an’ı toplamaya koyuldu. Sayfa, tahta, kemik ve derilere yazılmış Kur’an’ı biraraya getirene dek evinden dışarı adım atmadı. Hepsini topladığı ve kendi el yazısıyla tenzil ve tevilini, nasih ve mensuhunu yazdığında Ebubekir peşine birini saldı ve dışarıp çıkıp biat etmesini istedi...”

Bu rivayette, Hazret’in, topladığı Kur’an’da onun tevilini de yazdığı açıklıkla belirtilmiştir. Kur’an’ın tevilinin Kur’an’ın dışında olduğuna tereddüt yoktur. Yine nasih ve mensuh konusunda kasdedilen eğer hangi ayetin nasih, hangi ayetin mensuh olduğunun yazıldığını açıklamak ise bu da Kur’an’ın dışındadır ve Kur’an’ın tefsirinden bir bölümdür. Fakat her halükarda bu rivayetin, Hz. Ali’nin mushafında, Kur’an’ın dışında kalan Kur’an tevilinin bulunduğuna delaleti kesin ve inkar edilemez bir gerçektir.

Tabersi’nin (r.h) İhticac’da Emirulmüminin’den (a.s) naklettiği tafsilatlı rivayette şöyle geçmektedir:

و لقد احضروا الکتاب کملا مشتملا علی التأویل و التنزیل و المحکم و المتشابه و الناسخ و المنسوخ لم یسقط منه حرف الف و لا لام فلما وقفوا علی ما بینه الله من أسماء اهل الحق و الباطل و ان ذلک ان اظهر نقض ما عهدوه قالوا لا حاجة لنا فیه نحن مستغنون عنه بما عندنا¹³⁸

“Kâmilen toplanmış ve tevil, tenzil, muhkem, müteşabih, nasih ve mensuhu içeren, elif veya lam harfi bile düşmemiş kitabı onlara sundu. İçinde Allah’ın beyan ettiği hak ve bâtıl ehlinin yazılı olduğunu gördüklerinde ve eğer bu aşikar olursa gerçekleştirdikleri aktin bozulacağını anladıklarında ‘ona ihtiyacımız yok’ dediler, ‘Bizim elimizde bulunan nedeniyle ona ihtiyacımız yok.’”

Hadisin bağlamına bakıldığında “kitap”tan maksadın Emirulmüminin’in (a.s) mushafı olduğu anlaşılmaktadır. Bu hadiste de mushafın tevili içerdiği belirtilmiştir ve tevilin, asli metnin dışında kabul edildiği ortadadır.

Başka bir rivayette İmam Ali’den (a.s) Talha’nın, Hazret’in mushafına dair sorusuna cevap verirken şöyle buyurduğu nakledilmiştir:

یا طلحة ان کل آیة انزلها الله جل و علا علی محمد صلی الله علیه و آله عندی باملاء رسول الله صلی الله علیه و آله و خط یدیی و تأویل کل آیة انزلها الله علی محمد صلی الله علیه و آله و کل حلال و حرام أو حد أو حکم أو شیئ تحتاج الیه الامة الی یوم القیامة مکتوب باملاء رسول الله صلی الله علیه و آله و خط یدیی حتی ارش الخدش¹³⁹

“Ey Talha, hiç kuşku yok, Allah azze ve cellenin Muhammed’e (s.a.a) indirdiği her ayet, Allah Rasülü’nün (s.a.a) imlasıyla ve benim el yazımla yazılmış halde elimdedir. Allah’ın Muhammed’e (s.a.a) indirdiği her ayetin tevili, her haram ve helal veya had ya da hüküm ve ümmetin kıyamete kadar ihtiyaç duyduğu herşey, hata yaralamanın diyeti bile Allah Rasülü’nün (s.a.a) imlasıyla ve benim el yazımla yazılı hale getirilmiştir.”

Bu rivayet, Hz. Ali’nin (a.s) Kur’an ayetlerinin tamamının tevilini Allah Rasülü’nün imlasıyla (s.a.a) yazdığına gayet açık delalet etmektedir. Bu açıklama, bir soruya cevaben Hazret tarafından yapılmış olması bakımından da tüm ayetlerin tevilinin Hz. Ali’nin mushafında yazılı olduğuna dair karinedir.

Bu rivayetler mürsel olsa da ve iddiaya kesin delil oluşturmasa da geneli itibariyle incelendiklerinde, önermenin doğası ve türü gereği Hazret’in mushafında ayetlerin tefsir ve tevilinin yazılı olduğuna ilişkin tahmin kuvvet kazanmaktadır. Bazı kimseler, eğer Hz. Ali’nin mushafı bulunsaydı onda çok miktarda bilgi bulunduğu görülecekti, demişlerdir.¹⁴⁰ Aynı şekilde son rivayetten, Hz. Ali’nin, ayetlerin tamamının tevilini Allah Rasülü’nün (s.a.a) imlasıyla yazdığı anlaşılmaktadır. Buna göre denebilir ki Hazret’in yazılı bir tefsiri vardı.

Bu mushaf şu anda elimizde yoksa da rivayetlerden bütünüyle ortadan kalkmadığı, diğer imamlara birbiri ardınca aktarıldığı ve nihayet 12. İmam Mehdi’nin (a.f) nezdinde bulunduğu sonucu çıkmaktadır. Son rivayetin devamı¹⁴¹ -tercümesi biraz geride verilmişti- bu konuyu anlatmaktadır. Salim, İmam Sadık’tan (a.s) şöyle rivayet etmiştir:

“Hz. Kaim (a.f) kıyam ettiğinde Ali’nin (a.s) yazdığı mushafı insanlara gösterecek.”¹⁴² Tabersi’nin Ebuzer’den naklettiği rivayetin sonunda geçtiğine göre Ömer, Hz. Ali’ye (a.s) sordu: “O mushafı ortaya çıkarmak için belli bir vakit var mı?” Hazret buyurdu: “Evet. Evlatlarımdan Kaim kıyam ettiğinde onu ortaya çıkaracak...”¹⁴³