Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

9- Katade b. Diame¹¹⁰³

Şii ve Sünni tefsir kitaplarında tefsir görüşleri çokça nakledilen¹¹⁰⁴ ve kendisine ait bir tefsir kitabından bahsedilen¹¹⁰⁵ tâbiînin bir diğer müfessiri de Ebu’l-Hattab Katade b. Diame’dir. Hicri 61 yılında gözleri görmez halde doğduğu ve 117 senesinde vefat ettiği söylenir.¹¹⁰⁶

Mezhebi

Şii ve Sünni rical âlimlerinden hiçbiri Katade’nin mezhebi hakkında herhangi bir söz söylememiştir. Fakat karineler onun Sünni olduğunu desteklemektedir.

1. Ehl-i Sünnet’in rical kitaplarında biyografisi zikredilmiştir. Şii rical kitaplarının çoğunda adı bile geçmemektedir.

2. Muhaddis Kummi, Katade’yi “سلونی”¹¹⁰⁷ diyen kişiler arasında saymıştır. Şia’dan hiçkimsenin bu iddiayı ortaya atmadığı ve hepsi de Sünni olan İbn Cevzi, Mukatil b. Süleyman, Vaiz Bağdadi ve diğerleri gibi kişilere bu iddianın nispet edildiği¹¹⁰⁸ gözönünde bulundurulursa Sünni olma ihtimali güçlüdür.

3. İbn Saad, İbn Hibban ve Hanzala b. Ebi Süfyan gibi bir grup Ehl-i Sünnet âlimi ona “kader” (cebr) mesleğine nispet etmişlerdir. İbn Saad, Katade’yi sika tanıtarak şöyle demiştir: “Bir çeşit kader inancına sahipti.”¹¹⁰⁹ Şia’dan kimsenin böyle bir inancı yoktur.

4. Kuleyni, Ravza-i Kâfi’de, Katade’nin Ehl-i Beyt mektebini izlemediğine ve kendisini halkın mercii gösterdiğine işaret taşıyan, Katade ile İmam Bakır (a.s) arasında geçmiş sohbete dair bir rivayet nakletmiştir. Bu rivayetin bir bölümünün tercümesi şöyledir:

Zeyd Şehham şöyle anlattı: Katade b. Diame, Ebu Cafer’in (İmam Bakır aleyhisselam) yanına gitti. İmam buyurdu ki: “Ey Katade! Sen Basra’nın fakihi misin?” Katade “Öyle söylüyorlar” dedi. Ebu Cafer (a.s) şöyle buyurdu: “Bana Kur’an’ı tefsir ettiğin haberi ulaştı.” Katade “Evet” dedi. Ebu Cafer (a.s) şöyle buyurdu: “Onu ilimle mi tefsir ediyorsun, yoksa cehaletle mi?” Cevap verdi: “Hayır, ilimle tefsir ediyorum.” Ebu Cafer (a.s) şöyle buyurdu: “Eğer ilimle tefsir ediyorsan, bu durumda sen sensin (yani zannettiğin mertebedesin) demektir. Öyleyse sana soru sorayım.” Katade “Sor” dedi...”¹¹¹⁰

Başka bir rivayette de Ebu Hamza Sumali’den şöyle nakledilmiştir:

Allah Rasülü’nün (s.a.a) mescidinde oturmuştum. Bir adam bana doğru geldi ve “Ebu Cafer’i tanıyor musun?” dedi. “Evet, ihtiyacın nedir?” dedim. Dedi ki: “Ona sormak üzere kırk mesele hazırladım. [Cevaplarından] hak olanları alıp bâtıl olanları bırakacağım.” Sözünü bitirmemişti ki Ebu Cafer (a.s) çıkageldi. Etrafında Horasan ve başka yerlerin insanları vardı ve haccın menasikini Hazret’e soruyorlardı. Çok geçmeden Hazret yerine oturdu. O adam da yanına ilişti. İnsanlar geri döndüğünde Ebu Cafer (a.s) adama döndü ve şöyle buyurdu: “Sen kimsin?” Dedi ki: “Ben Basralı Katade b. Diame’yim.” Ebu Cafer (a.s) şöyle buyurdu: “Vay sana ey Katade! Hiç şüphe yok Yüce Allah bazı kişileri yarattı ve onları halk üzerinde hüccetler kıldı. Onlar yeryüzünün kazıkları, onun fermanını ayakta tutanlar, ilimde onun seçtikleri...”¹¹¹¹

Bu iki rivayetten açıkça görülmektedir ki o Şii, İmam Bakır’ın (a.s) takipçisi ve Hazret’in imametine inanan biri değildi. Bu arada birinci rivayetin senedinin ihtilaflı ve ikinci rivayetin senedinin de zayıf olduğunu belirtmek gerekir.¹¹¹²

Güvenilirliği

Katade Şii rical âlimlerince mevsuk bulunmamıştır.

Hatta “سلونی قبل ان تفقدونی” diyen kimseler arasında sayılması nedeniyle ve Emirülmüminin Ali’den (a.s) nakledilen “Bu ifadeyi benden sonra ancak bir yalancı iddia edebilir”¹¹¹³ rivayeti sebebiyle onun yalancı olduğu sonucuna varmışlardır. Bu istidlalde sened veya delalet bakımından sorunlar varsa da ve itimat edilemese bile yine de Şia nezdinde güvenilirliği sabit değildir.

Ama Ehl-i Sünnet’in rical âlimlerinden bir kesim onu mevsuk saymıştır. İbn Hacer Takribu’t-Tezhib’te onu sika, sabit ve muhkem olarak tanıtmıştır.¹¹¹⁴ Tehzibu’t-Tehzib’te onun sika olduğu İshak b. Mansur aracılığıyla Yahya b. Muin’den; sika, emin ve hüccet olduğu da İbn Saad’ın rivayetinde nakledilmiştir.¹¹¹⁵

Dolayısıyla Ehl-i Sünnet nezdinde onun güvenilirliği sabittir ve Said b. Müseyyeb’ten naklettikleri dışındaki¹¹¹⁶ rivayetlerin delil olarak kullanılabileceğini belirtmişlerdir.

Tefsirde Üstadı

Katade’nin tefsirde ve diğer ilimlerde üstadının kim olduğu hususunda, Katade’nin kendilerinden rivayet ettiği İbn Hacer’in adlarını verdiği çok sayıda kişi dışında elde yeterli bilgi yoktur. Bunların arasında sahabeden Enes b. Malik, Ebu Tufeyl, Ebu Said Hudri; tâbiîn müfessirlerden Said b. Müseyyeb ve İkrime dikkat çekmektedir. Yine İbn Hacer, Katade’nin Said b. Müseyyeb’in yanına gittiğini ve birkaç gün boyunca Said’e soru sorduğunu Selam b. Miskin’den, o da Amr b. Abdullah’tan nakletmiştir.¹¹¹⁷ Buna göre Katade’nin, Said b. Müseyyeb’in ilminden istifade ettiği ve onun talebesi olduğu söylenebilir. Fakat İsmail Kadı da, Ali b. Medin’in, Katade’nin Said b. Müseyyeb’ten naklettiği hadisleri ağır tenkitle zayıf gösterdiğini nakletmiş ve şöyle demiştir: “O rivayetlerin çoğunda Katade ile Said arasında bazı kişilerin aracı olduğunu tahmin ediyorum.”¹¹¹⁸ Bu rivayet gözönünde bulundurulduğunda Said b. Müseyyeb’in yanında onun talebesi olduğu ihtimali zayıftır. Zehebi onu, İbn Mesud’un tefsir medresesinin meşhur isimlerinden biri kabul etmiştir. Fakat bu iddiasına delil zikretmemiştir.¹¹¹⁹ Hatta İbn Mesud, onun “mervi anh”ları arasında sayılmamıştır.¹¹²⁰

İlmi Seviyesi

İbn Hacer, Katade hakkında Ehl-i Sünnet âlimlerinden, ilmi seviyesinin onlar nezdinde epey yüksek olduğunu anlatan sözler aktarmıştır. Matar Verrak’tan, Katade’nin son nefesine kadar hep öğrenci kaldığı ve ilim talep ettiği nakledilmiştir. Muammer’den şöyle rivayet edilmiştir: Zühri’ye, “Senin nezdinde Katade mi daha âlimdir, yoksa Mekhul mü?” dedim. Şöyle cevap verdi: “Katade” Ebu Zer’a’dan nakledildiğine göre Katade, Hasan’ın ashabı arasında en âlim olanıdır. İbn Hibban’dan, onun, Kur’an ve fıkıh konusunda insanların en bilgilisi ve kendi zamanının hafızlarından olduğu rivayet edilmiştir.¹¹²¹

İbn Hallikan, Muammer’den şöyle nakletmiştir: Eba Amr b. Alâ’ya “وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ”¹¹²² ayetini sordum. Cevap vermedi. Ona dedim ki: “Katade, مُقْرِنِي kelimesinin مطیقین anlamına geldiğini söylüyor.” Eba Amr sessiz kaldı. Ona dedim ki: “Sen ne diyorsun?” Şöyle dedi: “Katade(nin sözü) sana yeter. Eğer kader üzerine konuşmasaydı -halbuki Peygamber demişti ki, kaderden bahseden biri ortaya çıktığında ondan sakının- kendi zamanında kimseyi ona denk tutmazdım.¹¹²³

Tefsir Görüşleri ve Kitabı

Başta Hacı Halife’nin, Katade’ye ait bir tefsir kitabını üç tarikle zikrettiği söylenmişti. Fakat hâlihazırda bu kitaptan eser yoktur. Varolan şey, aralarında -diğer tâbiînin tefsir görüşleri gibi- Kur’an’dan bir kelimenin mana veya örneğini beyan, ayetler için nüzul olayını bildirme ve kaçınılmaz olarak diğer ayetleri delil getirmenin de bulunduğu tefsir kitaplarındaki ona ait tefsir görüşleridir.

Kısaca değinmiş olmak bakımından dipnotta bunlara örneklerin kaynaklarını zikretmele yetiniyoruz.¹¹²⁴

10- Muhammed b. Ka’b Kurazi¹¹²⁵

Ebu Hamza Muhammed b. Ka’b Kurazi de, Şii ve Sünni tefsir kitaplarında kendisinden tefsir görüşleri nakledildiğinden¹¹²⁶ ve Kur’an tefsirine dair bir telifi bulunduğu¹¹²⁷ belirtildiğinden tâbiînin müfessirlerinden biri kabul edilmektedir. İbn Hacer Kurazi’nin doğum tarihini hicri 40 olarak verir¹¹²⁸ ve vefat yılı hakkında muhtelif görüşleri (108, 117, 118, 119, 120 vs.) nakleder.¹¹²⁹ Şöyle demektedir: “Muhammed Kurazi; Abbas b. Abdulmuttalib, Ali b. Ebi Talib, İbn Mesud, Amr b. As, Ebuzer ve Ebu Derda’dan rivayet etmiştir. Ama bütün bunların mürsel olduğu söylenmektedir.”¹¹³⁰ Aralarında İbn Abbas, Abdullah b. Cafer b. Ebi Talib, Bera, Cabir ve Enes’in de bulunduğu diğer bir gruptan da rivayet etmiştir.¹¹³¹

Mezhebi

İbn Şehraşub, Hakim Nişaburi’den, o da Muhammed b. Ka’b Kurazi’den şöyle dediğini rivayet etmiştir: Cuhfa’da uyuyordum. Allah Rasülü’nü (s.a.a) rüya âleminde gördüm. Huzuruna gittim. Bana buyurdu ki: “Filan, dünyada evlatlarımla ilgili yaptıklarınızdan dolayı mutluyum.” Dedim ki: “Eğer onları terkedersem kime iyilik yaparım ki?” Şöyle buyurdu: “Ahirette seni ödüllendireceğim.” Hazret’in yanında bir tabak hurma vardı. [Ondan] bir avuç alıp -onsekiz taneydi- bana ikram etti. Bunu onsekiz yıl daha yaşayacağıma yordum. Rüyamı unuttum. Ta ki bir gün Ali b. Musa el-Rıza’yı (a.s) görene dek. [Allah Rasülü’nü (s.a.a) rüyada gördüğüm aynı yerde] oturmuştu. İnsanlar etrafında izdiham meydana getirmişlerdi. Hazret’in önünde bir tabak hurma duruyordu. Tam onsekiz tane olan bir avuç hurmayı bana ikram etti. Biraz daha ilave etmesini istediğimde buyurdu ki: “Eğer dedem daha fazla ikram etmiş olsaydı biz de [bu miktardan fazlasını] ikram ederdik.” Bu rivayet Tenkihu’l-Makal¹¹³², Mucemu Ricali’l-Hadis ve başka yerlerde herhangi bir görüş belirtmeksizin nakledilmiştir ve Kurazi’nin Ehl-i Beyt (a.s) dostu olduğuna delaleti aşikârdır. Fakat rivayetin muteber bir senedi bulunmaması ve nakledeninin de onun methine delil oluşturamayacak Muhammed b. Ka’b olması bir yana, Muhammed b. Ka’b’ın vefat yılı ile İmam Rıza’nın (a.s) doğum tarihi uyuşmamaktadır. Çünkü Kurazi’nin vefatı, Hazret’in doğumundan öncedir. Gerçi onun vefat yılı ve İmam’ın doğum tarihi ihtilaflıdır¹¹³³ ama Muhammed b. Ka’b’ın asgari vefat yılını (120) ve İmam’ın azami doğum yılını (148) kasdediyorsak yine de o, Hazret’in doğumundan 28 sene önce vefat etmiş olmaktadır. Sonuç itibariyle rivayetin bâtıl olduğu açıkça ortadadır ve onun Şiiliğine hiçbir delil kalmamaktadır. Aynı şekilde Sünni olduğuna da Ehl-i Sünnet’in rivayet ve rical kitaplarında adının geçmesi dışında bir dayanak yoktur. Bu ise Sünni olduğunu göstermekten çok daha genel bir şeydir. Dolayısıyla mezhebi bizim için belirsizdir.

Güvenilirliği

Şii kaynaklarında Muhammed Kurazi’nin mevsuk mu, zayıf mı olduğuna dair bir bilgi yeralmamaktadır. Fakat İbn Saad, İcli ve İbn Hacer gibi bir grup Ehl-i Sünnet âlimi onu mevsuk kabul etmişlerdir. İbn Hacer onu, “sıhah-ı sitte”nin ricalinden biri olarak göstermiş ve İbn Saad’dan şöyle nakletmiştir: “[Muhammed Kurazi] sika, âlim, kesiru’l-hadis ve vera idi.” İcli’den de şöyle nakletmiştir: “O, Medineliydi ve tâbiîndendi, sika, salih biri ve Kur’an’ın âlimiydi.”¹¹³⁴

Üstadı ve İlmi Seviyesi

İbn Hacer, İcli ve İbn Saad onu mevsuk gösterirken aynı zamanda onun için “âlim” ünvanını kullanmışlardır.¹¹³⁵ Birkaç tarikle Peygamber’in (s.a.a) şöyle buyurduğu nakledilmiştir:

İki kâhinden birinden, Kur’an’ı kendisinden sonra hiçkimsenin yapamayacağı derecede öğretecek bir adam doğacak. Rebia, “Biz o kişinin Muhammed b. Ka’b, iki kahinin de Kurayza ve Nadir olduğu kanaatindeydik.”¹¹³⁶

İbn Hibban şöyle demiştir: “Kurazi, ilim ve fıkıh açısından Medine’nin âlimlerindendi.” Avn b. Abdillah’ın şöyle dediği nakledilmiştir: “Kur’an’ın tevilinde Kurazi’den daha bilgili hiçkimseyi görmedim”¹¹³⁷

Yukarıdaki rivayetler onun yüksek ilim seviyesini anlatıyorsa da bu rivayetlerin itibarı kâfi değildir ve Şii kaynaklarında bu konuda muteber bir delile rastlamıyoruz.

Tefsir ve diğer ilimlerde üstadı belli değildir. Şii rical kitaplarında da, ilminden yararlandığı veya kendisinden rivayet ettiği sahabeden bir şahsın adı zikredilmemiştir.

Tefsir Görüşleri ve Kitabı

Başta değinildiği gibi, Hacı Halife, Muhammad Kurazi’ye ait bir tefsir kitabı zikretmiştir. Fakat şu anda bu kitaptan eser yoktur. Varolan şey, tefsir kitaplarında atıfta bulunulmuş ve tâbiînin diğer müfessirlerinden o kadar da farklı olmayan ona ait tefsir görüşleridir. Onlardan bazı tefsir görüşleri için zikredilen özelliklerinden Kurazi’nin tefsir görüşlerinin özellikleri bilinebilir. Ona ait bazı tefsir görüşlerinin kaynaklarına dipnotta değinmekle yetineceğiz.¹¹³⁸

İkinci Kısım
Tefsir Ekolleri ve Tefsirler

Birinci Bölüm

Mutlak Rivayet Ekolü

Mutlak Rivayet Ekolü

Mutlak rivayet tefsirinin ekolü derken kasdedilen, tefsirde, Kur’an ayetlerinin manasını anlarken hiçbir şekilde içtihadı uygun görmeyen, ayetler için rivayetlerde beyan edilen dışında hiçbir tefsiri muteber kabul etmeyen ve bu esasa göre Kur’an için yazılan tefsirde rivayetleri zikretmekle yetinmek gerektiğini söyleyen nazariye ve metoddur.

Kur’an tefsirinin tarihi boyunca bu ekolün taraftarları olmuştur. İbn Saad Tabakat’ta, Kasım b. Muhammed b. Ebi Bekr¹¹³⁹ ve Salim b. Abdullah b. Ömer’in¹¹⁴⁰ Kur’an’ı tefsir etmekten kaçındığını rivayet etmiştir. Ne zaman Ebu Vail Şakik b. Seleme’ye¹¹⁴¹ Kur’an’ın manasına ilişkin bir şey sorsa derdi ki: “قد اصاب الله الذی به اراد”¹¹⁴² “Allah, onunla ilgili her neyi murat ettiyse hata etmemiştir.”

Muhammed adında bir şahıstan şöyle rivayet etmiştir: Ayetin [manasını] Ubeyde’ye (b. Kays)¹¹⁴³ sordum. Dedi ki, “Sakınma ve sağlam durma yolunu seç. Kur’an’ın ne hakkında nazil olduğunu bilenler dünyadan ayrıldı.”¹¹⁴⁴

Bu haberlerden çıkan sonuç şudur ki, Kur’an’ın nüzul zamanına yakın olan hicri birinci yüzyılda da Kur’an’ı tefsir etmekten ve bu alanda içtihattan kaçınan kişiler vardı.

Rağıb¹¹⁴⁵ Mukaddimetu Camii’t-Tefasir’de şöyle demiştir:

İnsanlar Kur’an’ı tefsir etmenin her âlim için caiz olup olmadığında ihtilafa düşmüşlerdir. Kimileri bu konuda katı davranmış; delil, fıkıh, nahiv, hadis, haber bilgisi engin ve edebiyatçı bir âlim bile olsa Kur’an’dan herhangi bir şeyi tefsir etmenin hiçkimse için caiz olmadığını, sadece Peygamber’in (s.a.a) rivayetleri, ayetlerin nüzulüne şahit olmuş sahabe ve (Kur’an’ın manalarını) onlardan öğrenmiş tâbiîn için caiz olduğunu söylemiştir.¹¹⁴⁶

Şeyh Tusi, Tibyan’ın mukaddimesinde şöyle buyurmuştur:

و اعلم ان الروایة ظاهرة فی اخبار اصحابنا بان تفییر القرآن لا یجوز الا بالاثر الصحیح عن النبی صلی الله علیه و آله و عن الائمة علیهم السلام الذین قولهم حجة کقول النبی صلی الله علیه و آله و ان القول فیه بالرأی لا یجوز¹¹⁴⁷

Bil ki rivayet ashabımızın bildirdiği haberde zâhirdir. Buna göre Kur’an tefsiri, Peygamber’den (s.a.a) rivayet haricinde ve sözleri Peygamber’in (s.a.a) sözü gibi hüccet olan İmamlardan nakil dışında caiz değildir. Bu konuda reyle söz söylemek caiz bulunmamıştır.

Bu iki sözden anlaşılmaktadır ki bu ekolün hem Ehl-i Sünnet içinde, hem de Şia arasında taraftarı vardı. Bir farkla ki, bu ekolün Sünni taraftarları tefsiri yalnızca Peygamber’in (s.a.a) rivayeti, sahabe ve tâbiîn için uygun görüyorlardı. Şii taraftarları ise tefsiri sadece Peygamber’in (s.a.a) rivayetiyle ve sözleri Peygamber’in (s.a.a) sözü gibi hüccet olan Masum İmamlardan nakil ile caiz kabul etmişlerdir.

Muhammed Emin Esterabadi¹¹⁴⁸, dinin zaruri olmayan meselelerinin, bu cümleden olarak da usül ve füruda başvuru merciini Masumların (a.s) sözüyle sınırlı saymış ve bunun delillerini zikretmiştir.¹¹⁴⁹ Gerçi onun sözü doğrudan Kur’an tefsirine ve bunun nasıl olacağına ilişkin değildir, ama dinin teorik meselelerinde Masumların (a.s) sözünün tek başvuru mercii olması Kur’an ayetlerinin delaletini Allah Teâla’nın muradını keşfetmenin aracı saymamayı ve onu tefsir edip ortaya çıkardıktan sonra bile hüccet kabul etmemeyi gerektirir. Rivayet dışı tefsiri haram görmese de en azından onu itimat edilmez bulmakta, hüccet görmemekte, abes ve beyhude saymaktadır.

Şeyh Hürr Amuli¹¹⁵⁰ Vesail’de “babu ademi cevaz istinbati’l-ahkam el-nazariyyeti min zevahiri’l-Kur’ani’l-Kerim min ba’di ma’rifeti tefsiriha mine’l-eimmeti, aleyhisselam” adında bir bab açmış¹¹⁵¹ ve bu babta birçok rivayeti biraraya getirmiştir. Buradan onun da nazari hükümleri Masum İmamların (a.s) tefsiri olmaksızın Kur’an-ı Kerim ayetlerinin zâhirinden istinbat etmenin caiz olmadığını düşündüğü anlaşılmaktadır. Yine Fevaidu’t-Tusiyye kitabında 48. faidede de bu konudan ayrıntılı olarak bahseder.¹¹⁵² Önce kendi görüşüne muhalif olanların ayet ve rivayetlerden istidlalini ele alıp cevap vermiş, sonra kendi görüşü doğrultusunda ayet ve rivayetlerle istidlalde bulunmuştur. Bu tartışmanın tamamından anlaşılan odur ki, o, içerik veya tefsirine muvafık bir nas (rivayet) gelmiş Kur’an naslarının ve zâhirinin delil olarak kullanılabileceğini düşünmekte ama içeriğine veya tefsirine muvafık bir nas (rivayet) ulaşmamış Kur’an’ın zâhirinden istidlalde bulunulmasını ve nazari hükümlerinden istinbatı uygun bulmamaktadır.¹¹⁵³

Hadaik¹¹⁵⁴ sahibi, bazı ahbarilerin, Masumların (a.s) tefsiri dışında Kur’an’ın manasını anlamaya çalışmayı, hatta mesela “قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ” ayeti bile olsa mutlak olarak menettiğini bildirmektedir. Seyyid Nimetullah Cezairi’den şöyle nakletmiştir: Şiraz Mescid-i Camii’nde müçtehid üstad Şeyh Cafer Bahrani¹¹⁵⁵ ve Cevamiu’l-Kelime sahibi muhaddis Şeyh¹¹⁵⁶ bu mesele üzerine münazara ediyorlardı. Laf öyle bir yere geldi ki faziletli müçtehid ona şöyle dedi: “قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ üzerine ne söylersin. Bu ayetin manasını anlamak için de rivayete ihtiyaç var mı?” Cevap verdi: “Evet. ‘Ehadiyet’in manasını, ‘ehad’ ile ‘vahid’ ve benzerleri arasındaki farkı hadisten başkasıyla anlayamayız.”¹¹⁵⁷

Bir yerde iki grup rivayeti ve reyle tefsiri yasaklayan rivayetleri zikrettikten sonra şöyle demiştir: “Bu rivayetlerde reyin, bozuk niyetler nedeniyle hevaya ve doğal eğilime hamledilmesi, bu rivayetlerin söylediği şeyden hayli uzaktır. Bilakis, kendisi vesilesiyle önceki rivayetlerle birleşen bu rivayetlerin zâhiri manası şudur ki, rey[le tefsir], -Masumların (a.s) nakli olmaksızın sadece akılla tefsir demektir.”¹¹⁵⁸ Sözünün sonunda da reyle tefsiri yasaklayan rivayetleri, Masumların (a.s) tefsirine istinat etmeyen tefsire hamletmiştir.¹¹⁵⁹

Tabii ki sözleri arasında “أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا”¹¹⁶⁰ ayetinin izah ederken şöyle demiştir: “Biz bazıları gibi, bu ayet için örneklemeyi dahi yasak kılacak biçimde Kur’an’ın cüz’i olarak anlaşılmasını külli olarak reddetmiyoruz. Çünkü ayetlerin, ilahi sınırları aşan kimseye vaat ve ceza bildirdiğine, zorlayıp tehdit ettiğine ve teşvik edip korkuttuğuna delaleti aşikârdır. Ayet üzerinde derinlemesine düşünmenin manası da budur.”¹¹⁶¹

Sarfettiği sözlerin tamamından çıkan sonuç, bazı ayetlerin delaletini aşikâr gördüğü ve tefsire muhtaç bulmadığıdır. Fakat Kur’an’ın büyük bölümünü oluşturduğunu düşündüğü tefsire ihtiyaç olan yerlerde Masumların tefsirinden yardım almaksızın yalnızca akılla tefsiri reyle tefsir kabul etmektedir.

Kur’an-ı Kerim tefsiri üzerine kitap telif etmiş bir grup hadis âlimi ve müfessiri, bir şekilde Kur’an-ı Kerim ayetleriyle irtibatlı rivayetleri toplamakla ve bunları ayetlerin izahında zikretmekle yetinmiştir. Ayetlere uygun rivayetleri teşhisten başka hiçbir içtihad yapmamış, ayetlerin mana ve muradına dair hiçbir rey beyan etmemişlerdir.¹¹⁶² Bu tarz tefsir yazımı bu ekole ve tefsir teorisine uygundur. Gerçi hepsi bu ekolün taraftarı olmayabilir ve Kur’an-ı Kerim’in manasını anlamayı rivayetlerde beyan edilmiş olanlarla sınırlı görmeyebilirler. Bilakis rivayetleri tefsirin kaynaklarından biri ve Kur’an’ın bir kısmının manasını anlamanın yollarından biri kabul ettiklerinden bu kitapları tefsirin kaynağı olarak kaleme almış -tefsirin kendisi olarak değil- ve müfessirler Kur’an tefsiri yaparken yardım alsın diye tefsir rivayetlerini bu kitaplarda toplamış olabilirler.¹¹⁶³ Meselenin izahı şudur ki, Kur’an tefsirinde rivayetlerden yararlanma konusunda üç nazariye sözkonusudur:

1. Kur’an tefsirinde rivayetlere ihtiyaç yoktur ve rivayetlerden yardım almaksızın Kur’an’ın bütün mana ve maarifi anlaşılabilir ve tefsir edilebilir.

2. Rivayetlerden yardım almaksızın Kur’an’daki hiçbir mesele anlaşılamaz ve rivayetlerde beyan edilmemiş bir mesele anlaşılsa bile değeri yoktur.

3. Kur’an’ın mana ve maarifinin bir kısmı her ne kadar rivayetlerden yardım almaksızın anlaşılabiliyorsa da Kur’an-ı Kerim’de vaki maarifin asli kısmının rivayetlerden yardım almaksızın elde edilemeyeceğine tereddüt yoktur. Bu grup tefsir yazarlarının birinci teorinin taraftarı olmadıkları anlaşılmaktadır. Fakat ikinci veya üçüncü teorinin her biri bu grup müfessirlerin tefsir ekolü kabul edilebilir ve bu tür tefsirlerin telifine kaynaklık etmiş olabilir. Öyleyse onların hepsi bu ekolün taraftarı görülebilir. Müfessirlerin bu kesimine mensup bir ismin, tefsirinin mukaddimesinden bu ekolün taraftarı olduğu anlaşılan ve tefsirini bu ekole göre yazan el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an tefsirinin müellifi Seyyid Haşim Bahrani’nin (vefatı hicri 1107 veya 1109) delillerini tefsirini incelerken zikredeceğiz.

Her halükarda bu ekolün her zaman taraftar bulduğunda ve mutlaka incelenmesi lazım geldiğinde tereddüt yoktur.

Mutlak Rivayet Ekolü Taraftarlarının Delilleri

Bu ekolün taraftarlarının delillerini üç başlık altında inceleyeceğiz: mutlak rivayet ekolünfen başkasına delil bulunmaması, Kur’anî deliller, rivayet delilleri.

Mutlak Rivayet Ekolünden Başkasına Delil Bulunmaması

Emin Esterabadi, bu ekolün, “dinin zorunlu inançları dışındaki meselelerde başvuru merciini Masumların (a.s) sözüyle sınırlama” başlığı altında beyan ettiği ilk delilini, Masum İmamların (a.s) sözü dışındaki şeylere sarılmanın cevazına aşikâr bir delil bulunmaması şeklinde belirlemiştir. İddiasının başlığını ortaya koyduktan sonra şöyle demiştir:

ولی ادلة, الاول عدم ظهور دلالة قطعیة و اذن فی جواز التمسک فی نظریات الدین بغیر کلام العترة الطاهرة و لا ریب فی جواز التمسک بکلامهم فتعین ذلک و الادلة المذکورة فی کتب العامة و کتب متأخری الخاصة علی جواز التمسک بغیر کلامهم مدخولة اجوبتها واضحة مما مهدناه و نقلناه لانطول الکلام بذکرها و دفعها¹¹⁶⁴

“Benim için birtakım deliller vardır: Birinci delil, dinin nazari meselelerinde pâk itretin sözü dışındakilere sarılmanın cevazına iznin ve kesin delaletin aşikar olmaması ve onların kelamına sarılmanın cevazında kuşku bulunmamasıdır. O halde bu bir gerekliliktir. Ehl-i Sünnet’in kitaplarında ve Şia’nın müteahhir ulemasının kitaplarında onların kelamından başkasına sarılmanın cevazıyla ilgili zikredilmiş deliller tartışmalıdır. Onların cevapları, hazırlayıp naklettiklerimizden açıkça ortadadır. Sözü, bu delillere değinip onları çürüterek uzatmayacağız.”