Tələbə : Vəliyev Rafiq Rəhbər : Vəliyeva Tamella baki – 2005

1. BÜDCƏNİN İQTİSADİ MAHİYYƏTİ VƏ ROLU

Cəmiyyətin iqtisadi – siyasi və sosial strukturunun formalaşması və inkişafının hər bir mərhələsində həyata keçirilən dövlət tənzimlənməsinin böyük rolu vardır. Dövlətin iqtisadi və sosial siyasətinin həyata keçirilməsinin əsas mexanizmi maliyyə sisitemi və onun tərkib hissəsi olan büdcə sistemidir. Büdcə vasitəsilə dövlətin mərkəzləşdirilmiş və qeyri – mərkəzləşdirilmiş pul vəsaiti fondlarının yaranması və istifadəsi həyata keçirilir. Iqtisadi mahiyyətinə görə dövlət maliyyəsi dövlətin və dövlət müəssisələri və təşkilatlarının pul vəsaitləri fondlarının yaradılması və onların geniş təkrar istehsalının davam etdirilməsi, əhalinin sosial – mədəni ehtiyatlarının ödənilməsi, ölkənin müdafiəsinin təmin edilməsi, cəmiyyətin idarə edilməsi məqsədilə milli daxili məhsulun və milli sərvətin bir hissəsinin bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi ilə əlaqədar olan pul münasibətlərindən ibarətdir. Dövlət büdcəsi isə dövlət maliyyəsinin tərkib hissəsidir. Tarixən “budget” məfhumu ingilis mənşəli söz olub çanta, torba mənasında işlədilmişdir. XVIII əsrdən etibarən maliyyə kateqoriyası kimi leksikona daxil olmuş, məna etibarilə xəzinə sözünə yaxın olmuşdur. Büdcə əsasən maliyyə göstəricilərinin birliyi – məcmusu deməkdir ( vergilər, dövlət ktrediti, dövlət xərcləri ). Dövlət büdcəsi dövlətin əsas gəlir və xərclərini özündə cəmləşdirir. O, dövlətin hüquqi qüvvəyə malik olan əsas maliyyə planını təcəssüm etdirir. Büdcə vasitasilə dövlət və bələdiyyə orqanları öz üzərlərinə düşən vəzifə və funksiyaları yerinə yetirir. Belə ki, dövlət büdcə vəsaiti hesabına idarəetmə aparatını və ordunu saxlayır, sosial – mədəni tədbirləri həyata keçirir, iqtisadiyyatı tənzimləyir və inkişaf etdirir. Milli iqtisadiyyatın inkişafında, istehsalın stimullaşdırılmasında və həmçinin cəmiyyətin sosial inkişafında dövlət büdcəsinin çox böyük rolu vardır. Dövlət büdcəsinin rolu həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxımından qeyd olunur. Kəmiyyət təsiri dedikdə, hansı istiqamətə nə qədər vəsait yönəldilməsi başa düşülür. Keyfiyyət təsiri iə iki cür təhlil edilir. Bir tərəfdən vergilərin düzgün qurulması və vəsaitlərin səmərəli xərclənməsi, digər tərəfdən büdcə vasitəsilə nəzarət həyata keçirilir.

Büdcə ölkədə milli gəlirin və ümumdaxili məhsulun (ÜDM) yenidən bölgüsünü həyata keçirir, pul vəsaitləri fondlarının xərc istiqamətlərini müəyyənləşdirir. Büdcə maliyyə münasibətlərini əks etdirən tarixi - iqtisadi kateqoriyadır. Onun yaranması və inkişafı dövlətin yaranması və inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır. Dövlət büdcədən özünün funksiyalarını həyata keçirmək üçün əsas iqtisadi alət kimi istifadə edərək, eyni zamanda iqtisadi və sosial siyasəti də həyata keçirir. Büdcə iqtisadi kateqoriya kimi maliyyə sisteminin tərkib hissəsidir, pul münasibatlərini təzahür etdirir və maliyyənin funksiyalarını özündə əks etdirir.

Büdcə hər bir ölkədə iqtisadiyyatın ən mühüm tənzimləyicisi kimi çıxış etdiyindən, makroiqtisadi tənzimləmənin ən mühüm elementlərindən biri dövlət büdcəsidir. Dövlətlə müəssisə, təşkilat, idarə və əhali arasında yaranan maliyyə münasibətləri – büdcə münasibətləri adlanır. Büdcə münasibətləri mühüm xüsusiyyətlərə malikdir. Əvvəla onlar bölgü prosesi zamanı yaranır. Burada dövlət aparıcı iştirakçı olur. Ikincisi, bu münasibətlər ümumdövlət tələbatının ödənilməsi üçün pul vəsaiti fondlarının yaranması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Büdcə münasibətləri çoxçeşidliyi ilə xarakterizə olunur, çünki bu münasibətlər bölgü prosesinin müxtəlif istiqamətləri arasında vasitədir (iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri, ictimai fəaliyyət sferası, xalq təsərrüfatı sahələri, ölkənin əraziləri əsasında) və təsərrüfatçılığın bütün sahələrini əhatə edir (respublika, yerli) . Büdcə münasibətlərinin istiqamətlərində təsərrüfatçılığın idarə olunması metodları və əhaliyə sosial – mədəni xidmət göstərilməsindən, həmçinin büdcə münasibətlərinin tarixi inkişaf mərhələlərində yaranan problemlərin dövlət tərəfindən həll edilməsindən danışılır. Büdcə münasibətləri obyektiv münasibətlərə malikdir. Bu onunla şərtlənir ki, hər il milli sərvətin müəyyən bir hissəsi təkrar istehsalın genişləndirilməsi, əhalinin sosial – mədəni tələbatının ödənilməsi, idarəetmə və müdafiə məsələlərinin həlli üçün dövlətin əlində cəmləşdirilməlidir. Büdcə mexanizmi düzgün qurulduqda və tətbiq edildikdə iqtisadi yüksəlişə, sosial sferanın inkişafına, ETT – nin sürətinin artmasına, istehsal sahələrinin maddi – texniki bazasının yaxşılaşdırılmasına daha real və səmərəli təsir edilir. Məhz dövlət büdcə vəsaitləri ilə iqtisadi prosesləri tənzimləyir.

2.