Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti xitoyshunoslik fakulteti xitoy filologiyasi kafedrasi

Ishning maqsad va vazifalari. Til materiallarini o‘rgatish mazmuni va o‘qitish prinsiplari.
Maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar qoʻyildi:

1. 
   Til materiallarini o‘rgatish mazmunini ko’rib chiqish.
   

2. Chet tilini o‘qitish metodlari ni o’rganish.

3. 
   Chet tili o’qitish prinsplarini o’rganish.
   
4. 
   yangi pedagogik texnologiyalarning shakllarin I
   

Mavzuning obyekti : Chet tili
Mavzuning predmeti : Chet tili materiallarini o‘rgatish mazmuni va o‘qitish prinsiplari.
Ishning amaliy ahamiyati va tavsiyalar. Tanlangan mavzu til materiallarini o‘rgatish mazmuni va o‘qitish prinsiplari haqida ma’lumot berish zarurati bilan bog‘liq.
Ushbu kurs ishi bakalavr bitiruvchilarining ilk oʻqituvchilik ish faoliyat jarayonlarida turli xil metodlar bilan ishlashga yordam beradi.
Ishning tuzulishi: Ushbu kurs ishi 4 paragraf, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat. Umumiy hajmi 29 bet


ASOSIY QISM
1 § TIL MATERIALLARINI O‘RGATISH MAZMUNI
Til – insonlar muloqoti vositasi va ma’lumotlar almashinish usulidir. Til - bu insoniyat jamiyatida vujudga kelgan tabiiy tizim bo‘lib, u ovozli shaklda kiyingan, inson tushunchalari va fikrlarining umumiyligini ifoda eta oladigan va, asosan, aloqa maqsadida mo‘ljallangan ramziy birliklar tizimini rivojlantirmoqda. Til shu bilan birga rivojlanish sharti va insoniyat madaniyatining mahsulidir.
“Til materialini o‘rgatish mazmuni” chet til o‘qitish metodikasida keng tarqalmagan, biroq uch til o‘qitiladigan maktablar uchun dolzarb masaladir. Til materiali tushunchasi ikki xil talqin etiladi:
1) muayyan tildagi leksik, grammatik, fonetik va boshqa birliklar majmui,
2) o‘quv maqsadlarida tanlab olingan, metodikada til minimumi deb atalgan, biroq o‘quvchilar uchun «chet tilning materiali» hisoblanadigan birliklar yig‘indisi. Kurs ishimizda 2-ma’nodagi metodik tushuncha haqida gap boradi. Metodika tushunchalaridan uchtasini bir-biridan farqlash kerak: «chet til o‘qitish mazmuni», uning tarkibidan «chet til materiali» va undan ajratib olinadigan «til materialini o‘qitish mazmuni», ya’ni umuman tilni emas, balki «til materialining o‘rgatish mazmuni» haqida fikr yuritiladi. Demak, leksik minimumdan leksikani o‘rgatish mazmuni, grammatik va talaffuz minimumlaridan ularni o‘rgatish mazmunini ajratib olish, o‘rganishda maxsus mashqlar bajarish, tegishli vaqt va kuch sarflanish shart bo‘lgan til hodisalarini tanlash masalasi turadi.” Til tizimining eng past darajasi fonetik bo‘lib, u eng sodda birliklardan - nutq tovushlaridan iborat; keyingi morfemik darajadagi birliklar - morfemalar - oldingi darajadagi birliklardan iborat - nutq tovushlari; leksik (leksik-semantik) darajadagi birliklar - so‘zlar - morfemalardan iborat va keyingi sintaktik darajadagi birliklar - sintaktik tuzilmalar so‘zlardan iborat. Turli darajadagi birliklar nafaqat tilning umumiy tizimidagi o‘rnida, balki maqsad (funktsiya, rol), shuningdek, tuzilishida ham farqlanadi. Shunday qilib, morfemalar va so‘zlarni aniqlash va ajratish uchun tilning eng qisqa birligi - nutq tovushi ishlatiladi.
Nutq tovushining o‘zi muhim emas, u faqat bilvosita ma’noga bog‘liq: boshqa nutq tovushlari bilan birlashishi va morfemalarni shakllantirish, ularning yordami bilan hosil bo‘lgan morfemalar va so‘zlarni idrok etish, kamsitishga hissa qo‘shadi. Tovush birligi ham bo‘g‘in - nutq segmenti bo‘lib, unda bitta tovush qo‘shni tovushlar bilan taqqoslaganda eng yuqori tovush bilan ajralib turadi. Ammo heceler morfemalar yoki boshqa muhim birliklar bilan o‘zaro bog‘liq emas; bundan tashqari, bo‘g‘inning chegaralarini aniqlash etarli asosga ega emas, shuning uchun ba’zi olimlar uni tilning asosiy birliklari soniga kiritmaydilar. Morfema (so‘zning bir qismi) eng muhim tilning eng muhim birligidir.So‘zning markaziy morfemasi so‘zning asosiy leksik ma’nosi yotadigan ildizdir.Ildiz har bir so‘zda mavjud va uning bazasi bilan to‘liq mos kelishi mumkin. Prefiks va tugatish qo‘shimchasi qo‘shimcha leksik yoki grammatik ma’nolarni qo‘shadi. Morfemalar so‘z yasovchi (so‘zlarni shakllantiruvchi) va grammatik (so‘zning shakllantiruvchi shakllari) mavjud. Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtirishda shu kategoriyaga xos umumlashgan maʼno asos boʻlib xizmat qiladi.Kategoriyaga xos bu umumlashgan maʼno mazkur kategoriyaga birlashgan har bir grammemada takrorlanadi.Shu bilan birgalikda kategoriya doirasidagi har bir grammemaning boshqasidan farq qiladigan maʼnosi ham bor. Ana shu maʼnolar kategoriya unsurlarining oʻzaro zidlanishida asos boʻlib xizmat qiladi.Shunday qilib, kategoriya maʼnosi bilan kategoriya tarkibidagi grammema maʼnosi oʻrtasida tur-jins munosabati mavjud. “Grammatika maʼlum til qurilishini qanday oʻrganishiga koʻra, amaliy grammatika va nazariy grammatikaga boʻlinadi.Amaliy grammatika muayyan bir tilda gapning toʻgʻri qurilishi uchun zarur boʻlgan grammatik qoidalarni tavsiflaydi. U, oʻz navbatida, 2 turga boʻlinadi: tavsifiy va meʼyoriy grammatika.
1. Tavsifiy grammatika til grammatik qurilishini tavsiflash, bayon qilish bilan cheklanadi.
2. Meʼyoriy grammatika esa til faktlarining til meʼyoriga munosabatini, maʼlum bir lisoniy birlik yoki qurilmaning toʻgʻri yoki notoʻgʻri qoʻllanganini oʻrganadi.Amaliy grammatikadan farqli ravishda, nazariy grammatika til qurilishini tavsiflash bilan birga, til qurilishidagi birliklarning oʻzaro munosabatini oʻrganadi.Bu orqali har bir lingvistik birlikning til sistemasidagi oʻrni, qiymati belgilanadi.Nazariy grammatikada til grammatik qurilishining sistemaviy xususiyati ochiladi.Bevosita kuzatishda berilgan hodisalar zamirida yashiringan mohiyat belgilanadi.Shuning uchun ham nazariy grammatika umumiylik — xususiylik, mohiyat — hodisa, imkoniyat — voqelik dialektikasini oʻzida namoyon etuvchi til — nutq zidlanishiga asoslanadi.” Nutq – verbal faoliyatning og‘zaki amalga oshiriladigan turi hisoblanadi. Aqliy faoliyatning eng yorqin namunasi sifatida ma’lum bir tilda so‘zlashuvni o‘rganish talabadan aloqa vaziyatiga qarab bayon tuzishni talab qiladi, bu murakkab uslubiy vazifadir, chunki uni o‘zlashtirish talabalar uchun katta qiyinchiliklar bilan bog‘liq vao‘qituvchidan ham, talabalardan ham ko‘p vaqt va kuch talab qiladi.
Shunga qaramay, agar talabalar ushbu faoliyatning yuqori bosqichida motivasiya darajasi va boshqa nutq faoliyati shakllanishi uchun asos yaratadigan minimal ishlangan materiallar asosida o‘zlashtirsalar, bu jarayon uchun sarflangan talabaning vaqti va kuchi o‘zini butunlay oqlaydi. Chet tilida muloqot qilishni o‘rganishning yuqori bosqichidagi asosiy vazifa – bu chet tillarni bilishning kommunikativ yadrosi yoki fundamental ko‘nikmalarini shakllantirish. Bir fikrni boshqa tilda ifodalash imkoni mavjudligidan boshlab kommunikativ-kognitiv vazifalarni mustaqil ravishda hal qila olish va kontekstdan kelib chiqadigan tag ma’nolarni anglay olish, qabul qilingan ma’lumotlarga shaxsiy munosabat bildirish kabi qobiliyatlarni shakllantirish yotadi. Darslarda nutqiy faoliyatning har qanday turini, shu jumladan so‘zlashuvni o‘rgatishda nazoratga yetarlicha e’tibor berish kerak. Nutq ko‘nikmalarini to‘g‘ri tashkil etish o‘qituvchiga dars vaqtini oqilona taqsimlash, mashqlar samaradorligini tekshirish, tematik rejaga tuzatishlar kiritish, har bir o‘quvchining individual va butun sinfning umuman olingan amaliy yutuqlarini ko‘rish imkonini beradi. Nazorat natijalari, shuningdek, tillarni o‘rgatish usullarini takomillashtirishga xizmat qiluvchi rag‘batlantirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
Tadqiqotning maqsadi Xitoy tilini o‘rgatishning yuqori bosqichlarida so‘zlashuv ko‘nikmalarini nazorat qilishdir. Nutq (tinglab tushunish bilan bir qatorda) og‘zaki aloqa orqali amalga oshiriladigan verbal faoliyatining samarali ko‘rinishidir. Chet tilida og‘zaki muloqot qilishning mazmuni fikrlarni so‘zlashuvda ifodalay olishdir. Chet tilida muloqot qilish talaffuz, leksik, grammatik mahoratga asoslangan.Ko‘pginao‘qitish usullarida so‘zlashni o‘rgatish ta’limning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chet tilida muloqot qilish og‘zaki muloqotning bir shakli bo‘lib, u orqali tillar o‘zaro almashinadi, aloqa shakllari va tushunish paydo qilinadi va suhbatdoshning kommunikativ intensiyasiga tegishli ta'sir ko‘rsatiladi.