Türk miLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

b. H ö k u m ə t
"Divani-səltənət" (böyük divan) deyilən hökumət başında "sahib di- va­ni-səltənət və ya divani-əla" (və ya xaceyi-bozorq) ünvanlı vəzirin durduğu di­vani-vəzarətə bağlı olan 4 divandan (nazirlik) ibarət idi:

1) Divani-tuğra (döv­lətlərin bəzilərində divani-inşa, divani-risalət: iç və dış yazışmalar).

2) Di­va­ni-istifa (maliyyə. Xalqdan yığılan vergilərin³⁶ toplandığı "xərc" /məsrəf/ xə­zinəsi ilə xas ərazidən və tabe hökumətlərdən alınan vergi, hədiyyə və s. aid "əsl" /eh­ti­yat/ xəzinəni idarə edir və dövlətin ümumi gəlirlərini dü­zənləyir.

3) Di­vani-ərz ül-ceyş (hərbiyyə).

4) Divani-işraf (ümumi təftiş). Burada hərbi və əd­li işlər dı­şın­dakı bü­tün dövlət məmurları və müəməlatının tamamən müs­təqil bir işraf quruluşu ilə nəzarət altında tutulması diqqətə dəyər.

Əyalət isə böyük divana bağlı və mərkəzi şəhərlərdə birər "şıxnə" (hər­bi vali) olan əyalətlərlə məliklər idarəsindəki bölgələrə ayrılmışdı. Hər şəhər və qəsəbədə mülki idarədən sorumlu bir "amid", mali işlərə baxan bir "amil", xalq tərəfindən seçilən bir "rəis" və bələdiyyə işlərini görən bir "müh­təsib" var­dı. Müxtəlif vəzifələrlə bütün ölkəyə yayılmış naiblər, vəkillər, ka­tib­lər, təh­sildarlar və s. vardı ki, sayları xeyli çox idi. Ayrıca imperatorluqda "peyk"lər və "pərəndə"lərdən qurulu çabuq xəbər alma təşkilatı, müntəzəm ulağ (poçt) şə­­bəkəsi, hərbi və ticari baxımdan önəmli yollarda zastavalar və asa­yi­şin da­im qorunması gərəkli yerlərdə "ribat"lar (təhkimli bina), "münxi" ad­la­nan giz­li istixbarat məmurları hökumət təşkilatını tamamlayan ünsür­lər­di³⁷.