TüRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

10. TEK TIRNAK İŞARETİ ( ‘ ’ )

 

„Doğrudan yapılan ve tırnak işareti ( “ ” ) içinde gösterilen sözlerin içinde başka bir alıntı söz daha varsa bu da tek tırnak işareti ( ‘ ’ ) içinde verilir:

 

Hasan: “Yolda Yücel’i gördüm, ‘Yarın sizin sınıfla maç yapalım.’ dedi”

 

Annesi kıza, “Kardeşini parka götür. Baban niçin geciktiğinizi sorarsa ‘Annem göndermedi’ dersin.” diye seslendi.

 

Edebiyat öğretmeni, “Şiirler içinde ‘Han Duvarları’ gibisi var mı? dedi ve Faruk Nafiz’in bu güzel şiirini okudu.

 

„Tek tırnak bir de dil yazılarında örnek olarak verilen kelimelerin anlamlarını göstermek için kullanılır:

 

Göktürk Anıtları’nda geçen bodun ‘millet, kavim’, sab ‘söz’, tüketi ‘tamamen’ gibi kelimeler artık kullanılmamaktadır.

 

 

11. yay ayraç ( ( ) )

 

„Cümlenin yapısıyla doğrudan doğruya ilgisi olmayan, yazının ve sözün aslında olmayıp, sonradan eklenmiş olan açıklayıcı kelimeleri ve söz gruplarını göstermek için kullanılır:

 

O tarihte (1980) henüz sen yoktun.

 

Türk edebiyatının üç kolu da (halk edebiyatı, divan edebiyatı, yeni Türk edebiyatı) büyük farklılıklar gösterir.

 

Sanatçının bu eseri hatıra (Anı demek daha doğru olur.) türünün en iyi örneklerindendir.

 

Türkçede bazı ekler (-yor, -ken, -leyin, -mtırak, -ki) büyük ünlü uyumu kuralına aykırıdır.

 

Hakkında açıklama yapılan söze ait ek, ayraç kapatıldıklarn sonra yazılır:

 

Yunus Emre (1240?-1320)’nin

 

“yani” ile yapılan açıklamalar yay ayraç içine alınmaz.

 

Babasından, yani okumasında büyük emeği geçen insandan daha ne isteyebilirdi ki?

 

„Sözün söylendiği anda olup biteni, konuşanın hareketlerini ve durumunu belirtmek için kullanılır. Özellikle tiyatro eserlerinde çokça kullanılır:

 

İhtiyar ─ (Yerinden doğrulur.) Şimdi ne olacak?

Kaymakam ─ (hiddetle) Ne olacak baba...Oğlunun katili ecnebi tebaasıymış...

 

„Alıntıların yapıldığı eser ve yazar adı yay ayraç içinde verilir:

 

Asıl konuşan Hasan'dı, altı aydan beri susan Hasan... Durmadan, dinlenmeden, nefes almadan, yanakları sevincinden pembe pembe, dudakları titreyerek taze, gevrek, billûr sesiyle biteviye konuşuyordu. Aklına ne gelirse söylüyordu. Eskici hem çalışıyor, hem de, ara sıra "Ha! Ya? Öyle mi?" gibi dinlediğini bildiren sözlerle onu söyletiyordu; artık erişemeyeceği yurdunun bir deresini, bir rüzgârını, bir türküsünü dinliyormuş gibi hem zevkli, hem yaslı dinliyordu; geçmiş günleri, kaybettiği yerleri düşünerek benliği sarsıla sarsıla dinliyordu.

(Refik Halit Kara, Eskici)

 

„Herhangi bir metinden alınan cümlenin öncesi ve sonrası olduğunu, aralarda da alınmayan kısımlar olduğunu belirtmek için üç noktayla birlikte kullanılabilir

 

“(...) Annelerinin esvaplarını kızlar giyer, büyükannelerinin mücevherlerini torunlar takardı. Sırmalı çedik pabuçlar, kırmızı feraceler... Ah hele kırmızı feraceler... Baharın yeşil çimenleri üzerinde, seyir yerlerinde kadınlar tıpkı birer gelincik çiçeği gibi parlarlardı. (...)” (Bahar ve Kelebekler; Ömer Seyfettin)

 

„Bir bilginin şüpheyle karşılandığı veya kesin olmadığı durumlarda soru işaretiyle birlikte yay ayraç kullanılır:

 

Ankara’dan Konya’ya 1,5 (?) saatte gitmiş.

1496 (?) yılında doğan Fuzuli...

 

„Söze alay etme, hafife alma, küçümseme, inanmama, kinaye anlamları katmak için Ünlem işaretiyle birlikte kullanılır:

 

İsteseymiş bu kitabı bir günde bitirirmiş (!) ama ne yazık ki vakti yokmuş.

Adam, akıllı (!) olduğunu söylüyor.

Enflasyonun nasıl düşeceğini bilmeyen ekonomi bilginlerimiz (!) var.

Gençliğinde 100 metreyi 10 saniyede koşarmış (!).

 

„Yabancı kelimelerin okunuşları parantez içinde verilir:

 

Rousseau (Ruso) Fransız edebiyatında romantizmin önemli temsilcilerinden biridir.

 

İngiltere'de Lord Byron (Lord Bayron), Shelley (Şelli) ve Shakespeare (Şekspir) romantizmin kaynağı sayılırlar.

 

 

12. KÖŞELİ AYRAÇ ( [ ] )

 

„Ayraç içinde ayraç kullanılması gereken durumlarda dışta köşeli, içte yay ayraç kullanılır:

Kütüphanemize Türk edebiyatı tarihi kitapları [En başta Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (Nihat Sami Banarlı)] alınmalı.

 

„Bibliyografik künyelere ilişkin bazı ayrıntıları göstermek için kullanılır:

 

Yekta Bahir [Ömer Seyfettin], Yeni Lisan, Genç Kalemler.

 

„Bilimsel çalışmalarda, metinde bulunmadığı hâlde araştırmacı tarafından tamamlanan kısımlar köşeli ayraç içinde verilir:

 

Babam kağan öldüğünde küçük kardeşim Küş-tegin ye[di yaşındakaldı...]

 

 

13. KISA ÇİZGİ ( - )

 

„ Satır sonunda, yer kalmadığı için yarım kalan kelimelerin bölünmüş olduğunu, yani devamının altta olduğunu göstermek için satır sonunda kullanılır. Bu görevde kullanılınca birleştirme çizgisi denir.:

 

O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor. Ses-

sizce, titreye titreye ağlıyor.

 

Birleşik kelimeler de tek kelime gibi telâffuz edilerek heceleme buna göre yapılır.

 

......................................................................................................................... ba-

şöğretmen Atatürk ............................................................................................ il-

kokuldayken ........................................................................................Karaosma-

noğlu’nun......................................................................................

 

Kelimeler satır sonunda ve başında bir tek harf kalacak şekilde bölünmez. Aşağıdaki gibi kullanımlar yanlıştır:

 

............................................................................................................................a-

rabayla ..............................................................................................................u-

çurtmamızın .................................................................................................cami-

i .....................................................................................................................niha-

î................................................

 

Doğruları şöyle olacaktır:

 

........................................................................................................................ara-

bayla ...........................................................................................................uçurt-

mamızın ...........................................................................................................ca-

mii .....................................................................................................................ni-

haî................................................

 

Özel isimlerde ve rakamlarda kesme işareti satır sonuna geliyorsa ve kesme işaretinden sonraki kısmın alt satıra geçmesi gerekiyorsa bu durumda kısa çizgi kullanılmaz:

 

................................................................................................ Geçen yıl Ankara’

daki akrabalarımıza ....................................................................................1996’

da .................................................

 

Gırtlak ünsüzü için kesme kullanılan kelimelerde kesmeli heceler satır sonuna getirilmez.

 

......................................................................................................................meş’-

aleyi değil .........................................................meş’a-

leyi olacak ........................................................... kur’-

adan değil ..........................................................kur’a-

dan. olacak

 

“de” ve “ki” bağlacı ile “mi” soru ekinden önceki kelime satır sonunda kalıyor da bu ek ve bağlaçlar alt satıra iniyorlarsa araya (satır sonuna) kısa çizgi konmaz:

 

......................................................................................................... önünde kitap

da yoktu ................................................................................................... gördüm

ki söylüyorum ........................................................................................ geçen yıl

mı kazanmış?

 

Özgün imlâsıyla yazılan yabancı kelimeler satır sonunda kendi dillerinin kurallarına göre bölünür.

 

„ Cümle içindeki arasöz ve ara cümlelerin başına ve sonuna konur:

 

Bütün bebekler –Zeynep hariç- çoktan uykuya dalmışlardı.

Sizinle ilgili her şeyi –gördüğüm ve bildiğim her şeyi- mutlaka yazacağım.

Bu çocuk –sizi temin ederim ki- ilerde büyük adam olacak.

 

„ Bir olayın başlangıç ve bitiş tarihleri arasına konur:

 

İkinci dünya savaşı (1939-1945) tam altı yıl sürmüştür.

09.30-10.30

 

„Bazı terimlerle kuruluş adlarında kullanılır:

 

isim-fiil, zarf-fiil, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Fen-Edebiyat Fakültesi...

 

„ Birbiriyle ilgi kurulan iki isim arasında kullanılır:

 

Türk-Yunan ilişkileri.

Sivas-Ankara arası trenle yüz yıldır 12 saatte gidiliyor.

Türkçe-Fransızca sözlük

Ural-Altay dil grubu

Beşiktaş-Fenerbahçe karşılaşması

Soy-dil-din üçgeni...

2000-2001 öğretim yılı...

 

„ Rakamlar arasında kullanılarak ila anlamı verir:

 

3-4 kişi

19-20 yaşlarında

1-7 Aralık 2000 tarihleri arasında

 

„Matematikte çıkartma işareti olarak kullanılır:

 

458-54=404

 

„Adreslerde semt ile şehir ismi arasına konur:

 

Demirlibahçe-ANKARA

 

„ Dil bilgisinde fiil kök ve gövdelerini ifade etmede, kelimeleri eklerine ayırmada, ekleri tek başına göstermede ve kelimeleri hecelemede kullanılır:

 

oku-, yaz-, gönder-, sevindir-; yaz-dı-k, yol-cu-luk, -de, -i, -ki, ge-le-bi-li-rim

 

„Bazı yabancı kelimelerde kullanılır:

 

Sainte-Beuve, by-pass, check-up...

 

g. Bilimsel yazılarda, Arapça ve Farsça tamlamalarda ve bazı ibarelerde kullanılır:

 

Servet-i Fünun, Divanı, Lûgati’t-türk, Aşk-ı Memnu, bülbül-i şeydâ, âteş-perest, vatan-perver, bilâ-ücret, bî-çâre, hokka-bâz, nâ-mağûb...