Türkiye’nin katılım yönünde ilerlemesi üzerine 2003 İlerleme Raporu

Başlık 14: Enerji

Son İlerleme Raporundan bu yana kaydedilen gelişme

Arz güvenliği ve petrol stokları üzerine müktesebat ile uyumlaşma konusunda bildirilecek herhangi bir gelişme yoktur. Enerji Bakanlığı içinde, Petrol İşleri Genel Müdürlüğü, stok tutma politikalarının belirlenmesi ve uygulanmasından ve ayrıca olağanüstü durum tedbirlerinin genel olarak planlanmasından sorumludur.

Enerji arz güvenliğini arttırmaya yönelik bir başka adım olarak, Türkiye kaynakların ve güzergahların çeşitlendirilmesi çabalarına devam etti. Türkiye’yi Karadeniz yoluyla Rusya’ya bağlayan Mavi Akım boruhattı, Aralık 2002’de işletmeye sokuldu. Hazar-Türkiye gaz arabağlantısı hakkında mühendislik çalışmaları sürmektedir. Türkiye’nin bir transit ülkesi olarak konumu, hem petrolün hem de gazın Doğu-Batı nakliyesi için artan önemdedir. Türkiye ve Yunanistan, Şubat 2003’te, iki ülke arasında bir gaz bağlantısının inşa edilmesi için bir anlaşma imzaladılar. Ekim 2002’de, bölgesel bağlantıların geliştirilmesi amacıyla, Türkiye, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Macaristan ve Avusturya’nın gaz iletim şirketleri tarafından bir Mutabakat Muhtırası imza edildi. Petrol ile ilgili olarak, 2005 yılında işletmeye alınması planlanan Hazar-Akdeniz boru hattının inşa edilmesine başlandı.

Türk enerji sisteminin gelecekte Batı Avrupa elektrik şebekeleri (UCTE) ile senkronize enterkonneksiyonu amacıyla, Türk ve Yunan iletim sistemi operatörleri, Nisan 2003’te, 2006 sonunda faaliyete girmesi planlanan Babaeski-Filippi bağlantısının inşa edilmesine yönelik bir anlaşma imza ettiler.

Rekabet gücü ve iç enerji pazarı ile ilgili olarak, raporlama döneminde önemli ilerleme kaydedildi. Eylül 2002’de, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) değişik elektrik faaliyetleri için lisanslar vermeye başladı.

Raporlama döneminde, bir şebeke yönetmeliği, bir dağıtım yönetmeliği, gelir ve tarifeler üzerine yönetmelikler ve EPDK’nin denetleme ve ön-soruşturma usullerinin kabul edilmesiyle, yasal uyumlaşma devam etti.

Mart 2003’ten bu yana, gereken koşulları taşıyan tüketiciler, kendi tedarikçilerini seçmekte serbesttir. Piyasanın rekabete açılma düzeyi %23 olup, önceki raporlama dönemindeki düzeyin aynısıdır.

Aralık 2002’de, Türkiye, güneydoğu Avrupa’da Bölgesel Elektrik Piyasası’nın yaratılması amacına yönelik bir Mutabakat Muhtırası imzaladı. Devlet mülkiyetindeki toptancı şirket olan TETAŞ, yine devlet mülkiyetindeki elektrik üretim şirketi olan EÜAŞ ve ayrıca, sabit fiyatlı uzun süreli enerji alım anlaşmaları kapsamında, özel üreticiler tarafından üretilen elektriği satın almaya devam etmektedir. TETAŞ, sattığı bütün elektrik için geçerli olan tek bir toptan fiyat tespit etmektedir. Hükümet, Mart ve Nisan 2003’te, elektrik tarife yapısını revize etmiştir. Elektrik faturalarından devlet radyo ve televizyon kurumuna (TRT) ayrılan paylar, %3,5’ten %2’ye indirilmiştir. Tarifelerin enerji bedeli unsuru kaldırılmıştır. Daha yüksek tüketim için uygulanan aşırı tarife rejimi de kaldırılmıştır. Nisan 2003 itibariyle, EPDK, bütün dağıtım şirketlerince uygulanan tek bir perakende tarife sistemini uygulamaya koymuştur.

Dağıtımdaki kayıplar (teknik kayıplar vekaçak kullanım) çok yüksek olmaya devam etmekte olup, üretilen elektriğin %22’si veya 2002 yılında 1,7 milyar € tutarındadır. Elektrik dağıtım şirketi (TEDAŞ), ödenmeyen faturalar problemini çözmek için bir girişim başlatmıştır. Bu girişim, ödenmesi gecikmiş elektrik borçlarının (faiz işletilmeksizin) taksitle ödenmesini öngörmekte, böylece borç miktarlarını fiilen azaltmaktaydı.

Gaz sektöründe piyasanın açılması Kasım 2002’de gerçekleşti. Şimdi, yıllık gaz tüketim miktarları en az 1 milyon m³ olan tüketiciler ve iletim sistemine dolaysızca bağlı olan tüketiciler için, piyasa rekabete açık olmakla birlikte, BOTAŞ (uluslararası) ticaret, iletim ve depolama faaliyetlerini yürütmeye devam etmektedir ve yurtiçi gaz piyasasında tek tedarikçidir.

Uygulama mevzuatı çıkarılmasında önemli ilerleme kaydedildi. Eylül 2002’de, lisanslama yönetmeliği kabul edildi. Tarifeler, iletim ve dağıtım şebekeleri, tesisler, tüketici hizmetleri, denetim ve ön-soruşturma ve dahili tesisat konularında da mevzuat kabul edildi.

İdari kapasiteyle ilgili olarak, EPDK güçlendirilmiştir. 18 uzman yardımcısı işe alınmış ve çeşitli düzenleyici konular üzerine kapsamlı bir eğitim programından geçmişlerdir. Ayrıca, bir yıl süreli yenilenebilir sözleşmeler temelinde 40 uzman işe alınmıştır. Değişik kamu idarelerinden Kurum’a ilave personel transfer edilmiştir. Destek personeli dahil, toplam personel sayısı 2003 ortasında 282’ye ulaşmıştır. Düzenleyici dışında, iletim sistemi operatörünün (TEİAŞ) güçlendirilmesinde belli bir ilerleme olmuştur. Sözleşmeler piyasasının düzgün işleyişinde çok önemli bir görevi olan bir mali hesaplaşma birimi kurulmuştur.

Enerji verimliliği konusunda, buzdolapları/dondurucuların enerji etiketlemesi ve floresan aydınlatma için balast üzerine yönetmelikler çıkarılması yoluyla, müktesebat ile uyumlaşmada ilerleme kaydedilmiştir. Yenilenebilir enerji kaynaları ile ilgili olarak, 2002 yılında çıkarılan elektrik lisanslama yönetmeliğine göre, TEİAŞ ve/veya dağıtım lisansı sahipleri, yenilenebilir kaynaklara dayalı üretim tesislerinin sisteme bağlanmasına öncelik vermekle yükümlüdürler. Yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı enerji üretenler, avantajlı lisans ücretlerinden yararlanacaktır.

Katı yakıtlar konusunda bildirilecek özel gelişmeler yoktur.

Nükleer enerji sahasında, geçen bir yıl içinde özel herhangi bir gelişme olmamıştır. Türkiye herhangi bir nükleer enerji santrali işletmiyor.

Genel değerlendirme

Arz güvenliği yönünden, Türkiye, müktesebatın gerekli kıldığı gibi, 90 günlük petrol stokları bulundurmaktadır, fakat bu konudaki mevzuatın uyumlulaştırılması gerekli olmaya devam etmektedir.

Gerekli koşulları taşıyan müşterilerin Türkiye’nin dışındaki üreticilerden ithalat yapabilmesi ve üreticilerin de Türkiye’nin dışındaki müşterilere enerji ihraç edebilmesi üzerindeki sınırlamalar hâlâ kaldırılmamıştır.

Uygulama mevzuatı çıkarılmasında önemli ilerleme, elektrik piyasasında gerekli düzenleyici çerçevenin tamamlanmasına yumuşak bir geçişi temsil etmektedir. Piyasada gerçek rekabeti sağlamak için ilave çabalar gereklidir. Bu bağlamda, toptan piyasada devlet ticaret şirketinin hâkim konumu ve enerji alım anlaşmaları hususları ele alınmalıdır. Toptan satış ve elektrik dengeleme piyasasında rekabete aykırı davranmasını kısıtlamak için, devlet üretim ve ticaret şirketi, EPDK tarafından sıkı bir şekilde düzenlenmeye devam etmektedir. Elektrik sektöründe çapraz sübvansiyonlar lisanslama yönetmeliği ile yasaklanmış olmakla beraber, bu yönetmeliğin uygulanması güçlendirilmelidir. Çapraz sübvansiyonların kademeli olarak kaldırılması için bir takvim belirlenmesi de buna dahildir.

İç Elektrik Piyasası ile tam bütünleşme, sadece yasal uyumlaşmayı değil, aynı zamanda, Türk enerji sisteminin Batı Avrupa elektrik iletim şebekelerine (UCTE) eşzamanlı fiziksel bağlantısını da gerektirir. Sınır ötesi elektrik ticareti üzerindeki mevcut kısıtlamalar kaldırılmalıdır.

Tartışmalı yap-işlet-devret ve işletme hakkı sözleşmelerinin (üretim ve dağıtım) çoğuyla ilgili sorunlar çözülmelidir. Bazı yatırımcılar, konuyu uluslararası tahkime götürmüşlerdir. Bu problemin çözülmesinde gecikme, potansiyel yatrıımcıları, Türk elektrik sektörüne yatırım yapmaktan caydırmaktadır.

Sınırlı ilerlemeye karşın, elektrik faturalarında yetersiz tahsilat problemi, ciddi bir şekilde ele alınmalıdır. Gaz piyasasıyla ilgili olarak, uygulama mevzuatı çıkarılmasında önemli ilerleme olmuştur. Piyasanın %80 oranında rekabete açılması iddialı bir hedeftir; gazın ilk defa sunulacağı değişik kentlerin imtiyazlı muameleye tabi tutulması kuşkulara neden olmaktadır, çünkü değişik kentlerin dağıtım ihalelerinde asgari gaz tüketimi yılda 15 milyon m³ düzeyine çıkarılmıştır.

Gaz Piyasası Kanunu’na göre, BOTAŞ, öngörülen gaz sunma programının ilk aşamasını gerçekleştirmekle yükümlüdür. Bu programda, BOTAŞ’ın mevcut uzun vadeli ithalat sözleşmelerinin en az %10’u iptal edilecektir. Ancak, bu programın uygulanmasına ilişkin herhangi bir stratejik karar henüz alınmış değildir. İletim sisteminin işletimi konusunda, EPDK, BOTAŞ’ın işlettiği şebekeye erişimin yakından düzenlenmesine gerekli dikkati göstermelidir.

BOTAŞ’ta hesapların ayrılması hızla gerçekleşmelidir. BOTAŞ’a sağlanan çapraz sübvansiyonlar bir endişe konusu olmaya devam etmektedir. Bunların kaldırılması için belirli bir takvim hazırlanmış değildir.

İletim faaliyetlerinin düzgün bir şekilde yürütülmesinin rekabetçi elektrik ve gaz piyasaları yaratılmasında temel önem taşıdığı dikkate alınarak, EPDK, iletim sistemi operatörlerinin adil ve saydam işleyişine gerekli dikkati göstermelidir.

Geçen bir yılda EPDK’nin idari kapasitesi iyileşmiş olsa da, daha fazla güçlendirilmesi gereklidir. Bütçe, personel ve maaş düzeylerine gerekli dikkat gösterilmelidir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın enerji piyasasında değişen rolünü hızla üstlenmesini sağlamak için, Bakanlığın bazı birimlerinde teşkilat yönünden revizyonlar gereklidir. Söz konusu rol, genel enerji politikaları ve stratejilerinin belirlenmesi ve uygulamaya konulması ile sınırlıdır. Özellikle enerji sektöründe, temel altyapı girdileri sağlayan kuruluşların mali disiplininde daha fazla iyileşme gereklidir.

Taşkömürü işletmelerine verilen devlet yardımlarının düzeyine sürekli dikkat göstermek gerekecektir. İlgili devlet yardımları müktesebatıyla uyum sağlanmalıdır.

Enerji verimliliği konusunda, Türkiye, özellikle enerji etiketlemesi ve enerji verimliliği gerekleri yönünden, mevzuatın yakınlaştırılmasında ilerlemiştir. Ancak, müktesebat ile tam uyum sağlamak için daha fazla çaba gereklidir. Hükümet kapsamlı bir enerji verimliliği stratejisi kabul etmelidir. Bu strateji, belirgin bir takvim ile, geri kalan enerji verimliliği müktesebatıyla uyumlaşmaya yönelik bir program ortaya koymalıdır. Yapı sektörüne daha büyük önem verilmelidir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının daha çok kullanılmasını sağlamak için, genel bir yenilenebilir enerji stratejisi ortaya konulmalıdır.

Enerji Bakanlığı’nın sorumluluğu altındaki Ulusal Enerji Verimliliği Koruma Merkezi, enerji verimliliği tedbirleri ve faaliyetleri ile aktif biçimde uğraşmaktadır. İlgili bakanlıkların ve Başbakanlığın temsilcilerinden oluşan Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu tarafından ilgili devlet kurumlarıyla diyalog ve işbirliği düzenlenmesi beklenmektedir. Enerji, inşaat, ulaştırma, sanayi ve çevre gibi çeşitli sektörlerde enerji verimliliğinin bütün yatay unsurlarının düzgün biçimde ele alınmasını sağlamak için, gerekli idari ve kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Uyumlu enerji verimliliği tedbirlerinin etkili eşgüdümü ve uygulamasını sağlamak için, enerji verimliliği konusunda bir çerçeve yasa tavsiye edilir.

Nükleer enerji alanında, Türkiye, Euratom gerekleri ve prosedürleriyle uyum sağlamalıdır. Bu konuda, üniversiteler, hastaneler ve sağlık kurumları gibi, nükleer tesisler işleten veya nükleer malzeme depolayan kişiler veya kurumlar tarafından Euratom güvenlik önlemlerinin uygulanması için hazırlıklar yapılmasına gereken dikkat gösterilmelidir.

Sonuç

Türkiye, geçen bir yıl boyunca uygulama mevzuatı çıkarmak yoluyla, kendi mevzuatını Topluluk enerji müktesebatıyla uyumlaştırmada daha çok ilerleme kaydetmiştir. Gaz piyasasının rekabete açılması dahil, iç enerji piyasasında rekabet yeteneği açısından durum özellikle böyledir. Enerji verimliliği ve yenilenebilir enerji kaynakları alanında da bir miktar ilerleme sağlanmıştır. Enerji sektöründe idari kapasite güçlendirilmiştir.

Ancak, mevzuatın uyumlulaştırılmasını tamamlamak ve etkili biçimde uygulanmasını ve icra edilmesini sağlamak için, bütün alanlarda daha çok çalışma yapılması gerekir. Etkili uygulamayı sağlamak için, uygulayıcı makamların kapasitesini daha da geliştirmek çok önemlidir.