tarkibiy qismlarga ajraluvchi ob’ektni yoki jonli organizmni esa material sistema
deb hisoblash mumkin. Aynan moddiy sistemalar birlamchi material sistema deb
ataladi. O‘zaro muayyan munosabatlar bilan bog‘langan g‘oya, tushuncha yoki
fikrlar ideal sistemalar bo‘lib, ular semantik informatsiyaning ko‘rinishlaridan biri
ikkilamchi material sistemalar deb nomlanib, inson faoliyati natijasida yuzaga
keladi va semiotik sistemalar deb yuritiladi. Aslida ikkilamchi sisemalar
substansional, ya’ni mohiyatan mavjud bo‘lmaydi. Masalan, svetofor ranglaridagi
ruxsat, man qilish, harakatga tayyorlanish ma’nolari aynan shu ranglarda mavjud
emas, ularga ushbu ma’nolarni ifodalash yuklatilgan, buyurilgan, xolos.
Til sistemasi uni tashkil etuvchi qismlari, strukturasiga ko‘ra juda
murakkabligi, ko‘p yarusliligi bilan ajralib turadi. Tilning fonetik, leksik,
morfologik, sintaktik sathlari struktura qatlamlari bo‘lib, ular bir butunlikni
tashkil etadi va o‘zaro dialektik aloqadorligi bilan tilning mavjudligini ta’minlaydi.
Tilning har bir birligi butunlikning qismi sifatida sistema tarkibiga kiradi. Ayni
paytda til sistemasining har bir sathi o‘ziga xos sistemalar bo‘lib, ular ham
muayyan struktural elementlardan – muayyan ijtimoiy vazifani bajaruvchi moddiy
birliklardan tashkil topadi. Demak, tilni sistemalarning sistemasi, deb atash
mumkin. Bunda til sathlarining yig‘indisi makrosistema bo‘lsa, ichki yaruslar
sistemasi mikrosistema sifatida namoyon bo‘ladi.
Til so‘z, morfema va fonemalarning oddiy yig‘indisi emas, balki bir butun
sistema bo‘lib, uning ichki tuzilishi ierarxik munosabatga ega. Har bir pog‘onaga
xos birlik 2 yoki undan ortiq uzvlarning o‘zaro munosabatidan tashkil topgan
butunlikdir. Bir pog‘onada butunlik sifatida qaralayotgan ob’ekt o‘zidan yuqori
pog‘ona tarkibiga uning unsuri (elementi) bo‘lib kiradi. Masalan, morfema
morfemik sathda 2 yoki undan ortiq fonemalarning munosabatidan tashkil topgan
butunlik sifatida qaralsa, morfologik sathda esa so‘z shaklning bir elementi
sifatida namoyon bo‘ladi. Tilning ichki tuzilishi shunday tuzilishga ega, ya’ni har
bir sath o‘z ichki strukturasiga nisbatan sistema, ayni paytda ushbu sistema bosh
sath strukturasining elementi hisoblanadi. Shuning uchun ham til sistemalar
sistemasi hisoblanadi.
Dostları ilə paylaş: