Umumiy tilshunoslik



Yüklə 0,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə52/90
tarix31.12.2021
ölçüsü0,74 Mb.
#113317
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   90
umumiy tilshunoslik

va ideal sistemalar.  

Har  qanday  moddiy  materialdan  tayyorlangan  inshoot,  qurilma,  imorat, 

tarkibiy  qismlarga  ajraluvchi  ob’ektni  yoki  jonli  organizmni  esa  material  sistema 

deb  hisoblash  mumkin.  Aynan  moddiy  sistemalar  birlamchi  material  sistema  deb  

ataladi.    O‘zaro  muayyan    munosabatlar  bilan  bog‘langan  g‘oya,  tushuncha  yoki 

fikrlar ideal sistemalar bo‘lib, ular semantik informatsiyaning ko‘rinishlaridan biri 

bo‘lgan  boshqa  material  tashuvchida  mustahamlanadi.  Bunday  sistemalar 



ikkilamchi  material  sistemalar    deb  nomlanib,  inson  faoliyati    natijasida  yuzaga 

keladi  va  semiotik  sistemalar  deb  yuritiladi.  Aslida  ikkilamchi  sisemalar 

substansional,  ya’ni mohiyatan  mavjud  bo‘lmaydi.  Masalan, svetofor  ranglaridagi 

ruxsat, man qilish, harakatga tayyorlanish  ma’nolari aynan shu ranglarda mavjud 

emas, ularga ushbu ma’nolarni ifodalash yuklatilgan, buyurilgan, xolos.      

Til  sistemasi  uni  tashkil  etuvchi  qismlari,  strukturasiga    ko‘ra    juda  

murakkabligi,  ko‘p  yarusliligi  bilan  ajralib  turadi.  Tilning  fonetik,  leksik, 

morfologik,  sintaktik    sathlari    struktura  qatlamlari  bo‘lib,  ular  bir  butunlikni 

tashkil etadi va o‘zaro dialektik aloqadorligi bilan tilning mavjudligini ta’minlaydi. 

Tilning  har  bir  birligi  butunlikning  qismi  sifatida  sistema    tarkibiga  kiradi.    Ayni 

paytda  til  sistemasining  har  bir  sathi  o‘ziga  xos  sistemalar  bo‘lib,  ular  ham 

muayyan struktural elementlardan – muayyan ijtimoiy vazifani bajaruvchi moddiy 

birliklardan  tashkil  topadi.  Demak,    tilni  sistemalarning  sistemasi,  deb  atash 

mumkin.  Bunda  til  sathlarining  yig‘indisi  makrosistema  bo‘lsa,  ichki  yaruslar 

sistemasi  mikrosistema sifatida namoyon bo‘ladi.  

Til  so‘z,  morfema  va  fonemalarning  oddiy  yig‘indisi  emas,  balki  bir  butun 

sistema bo‘lib,  uning ichki tuzilishi ierarxik munosabatga ega.  Har bir pog‘onaga 

xos  birlik  2  yoki  undan  ortiq  uzvlarning    o‘zaro  munosabatidan  tashkil  topgan 

butunlikdir.  Bir  pog‘onada  butunlik  sifatida  qaralayotgan  ob’ekt  o‘zidan  yuqori 

pog‘ona  tarkibiga  uning  unsuri  (elementi)  bo‘lib  kiradi.  Masalan,  morfema 

morfemik sathda 2 yoki undan ortiq fonemalarning munosabatidan tashkil topgan 

butunlik    sifatida  qaralsa,  morfologik  sathda  esa  so‘z  shaklning  bir  elementi 

sifatida namoyon bo‘ladi. Tilning ichki tuzilishi shunday tuzilishga ega, ya’ni har 

bir  sath  o‘z  ichki  strukturasiga  nisbatan  sistema,  ayni  paytda  ushbu  sistema  bosh 

sath  strukturasining  elementi  hisoblanadi.      Shuning  uchun  ham    til    sistemalar 

sistemasi hisoblanadi.    

 


Yüklə 0,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin