Ünden bugüN

HIRKA-İ ŞERİF CAMÜ

Fatih tlçesi'nde, adını vermiş olduğu semtte, Muhtesip iskender Mahallesi'nde yer almaktadır.

İstanbul'un dini folklorunda çok önemli bir yere sahip olan bu cami Hz Muham-

med'in Üveys el-Karanî'ye (Veysel Kara-nî) hediye ettiği hırkanın (hırka-i şerif) muhafaza ve ziyaret edilmesi için 1267/ 1851'de Abdülmecid tarafından yaptırılmıştır.

islam kaynaklarında "hayrü't-tâbîin" ya da "reisü't-tâbîin" olarak anılan Üveys el-Karanî'nin vefatından sonra kardeşinden devam eden Üveysî sülalesi elinde kalan hırka-i şerif 17. yy'ın başlarında, sülalenin o tarihteki reisi Şükrullah Üveysî tarafından I. Ahmed'in fermanı gereğince istanbul'a getirilmiştir, istanbul'a yerleşen ü-veysî ailesinin, Hırka-i Şerif Camii'nin kuzey yönünde, az ilerisinde bulunan Akseki Kemâleddin Mescidi'nin(->) karşısındaki bir evde ikamet ettiği, hırkanın bu evde ziyaret edilmeye başlandığı, Sadrazam Çorlulu Ali Paşa'nın (ö. 1711) hırkanın muhafazası için kagir bir hücre ile bitişiğinde bir çeşme ve imaret inşa ettirdiği, daha sonra Şeyh Osman Üveysî zamanında 1138/1725'te ilk defa bir vakfın tesis edildiği bilinmektedir. I. Abdülhamid 11947 1780'de, şimdiki caminin kuzeyinde, avlu üzerinde bulunan ufak kagir hücreyi inşa ettirerek ziyaretlerin burada devam etmesini sağlamış, "Küçük Hırka-i Şerif Dairesi" veya "Eski Hırka-i Şerif Odası" olarak anılan bu hücre II. Mahmud tarafından 1227/1812'de yenilenmiştir.

Abdülmecid bu mukaddes emanetin şanına layık bir cami ve ziyaret mahalli yaptırmaya karar verince çevredeki birçok bina kamulaştırılarak yıktırılmış, 1263/1847' de başlayan inşaat 1267/1851'de sona ermiştir. Hırka-i şerifin muhafazasına ve ziyaretine mahsus birimlerle, ayrıca hünkâr mahfili ve geniş kapsamlı bir hünkâr kasrı ile donatılan camiden başka bu yapının çevresinde, Üveysî ailesinin en yaşlı erkek bireyi (reisi) ile ailesi için bir meşruta, bu kişinin reşit olmaması halinde ken-

Ü

Hırka-i Şerif Camii'nin güneydoğusundan bir görünüm.

Araş Neftçi

dişine vekâlet edecek olana mahsus vekil dairesi, hırka-i şerifi korumakla görevli bir bölük jandarma için bşla (halen Hırka-i Şerif ilkokulu olarak kullanılan bina) ve görevliler için çeşitli odalar da inşa edilmek suretiyle bir külliye meydana getirilmiştir.

Camiyi kuşatan avluya, farklı yönlerde bulunan üç kapı ile girilebilmektedir. Kesme küfeki taşı ile örülmüş olan ve cami gibi ampir üslubunu yansıtan bu abidevi kapılardan, kuzeyde Akseki Caddesi üzerinde yer alan ile kıble tarafından Kadı So-kağı'na açılan ikisi basık kemerli, caminin batısında Keçeciler Caddesi üzerinde bulunan kapı ise yuvarlak kemerlidir. Bu sonuncu kapıyı izleyen kavisli rampa hünkâr kasrının ve mahfilinin batı girişine ulaşmaktadır. Basık kemerli girişler yanlardan pilastrlar ile, yuvarlak kemerli hünkâr girişi ise Dor nizamında gömme sütunlarla kuşatılmıştır. Her üçünde de, Kazasker Mustafa izzet Efendi'nin (ö. 1876) sülüs hadi mermer ayet levhaları ve içinde "Ka-al Allahü Teâlâ" (Allah dedi ki) ibaresini barındıran beyzi tepelikler göze çarpar. Tepelikler kıvrık dal kabartmaları ile çerçevelenmiştir.

Cami ile buna bağımlı olan Hırka-i Şerif Dairesi'nin duvarları kesme küfeki taşı ile örülmüş, üst yapıyı oluşturan kubbe ve tonozlar tuğla ile örülerek kurşun kaplanmıştır. Caminin sahip olduğu, ziyaret a-ğırlıklı değişik fonksiyon şeması, tasarımına yansıtılmıştır. Yaklaşık 11 m çapında bir kubbenin örttüğü, sekizgen planlı ve iki kat yüksekliğindeki harimin kıble tarafında, zemin katı hırka-i şerifin korunmasına, üst katı ise ziyaretine tahsis e-dilmiş, yine sekizgen planlı bir kitle, kuzeyinde de 5 adet girişle donatılan iki katlı bir kanat bulunmaktadır.

Kuzey cephesinin ekseninde yer alan ve ikişer pilastrla kuşatılmış olan dikdörtgen açıklıklı kapıdan, birbiriyle bağlantılı iki giriş holü kat edilerek cami harimine ulaşılır. Cami kapısı olarak adlandırılabileceğimiz bu girişin üzerindeki, 1267 tarihli, ta'lik hatlı inşa kitabesinin manzum metni A. Sadık Ziver Paşa'ya (ö. 1862) aittir. Üst katta bu kapının üzerine isabet eden kesime yuvarlak bir pencere yerleştirilmiş, pencerenin içindeki ışınsal bölünmeli ca-mekânın ortasına, Abdülmecid'in tuğrasını içeren beyzi bir madalyon konmuştur. Kuzey cephesinin yanlannda, eksendeki cami girişine göre simetrik konumda, basık kemerli birer ziyaretçi girişi bulunur. Cepheden geriye çekilmiş olan ziyaretçi girişlerinin önündeki eyvanların açıklıkları Dor nizamında ikişer sütunla geçilmiştir. Ayrıca doğu ve batı cephelerinde de, bu kesimin üst katını kaplayan hünkâr kasrına ait çıkmaların altında birer giriş yer alır. Söz konusu çıkmalar yine Dor nizamında dörder sütuna oturmaktadır. Aslında hünkâr kasrına geçit veren bu yan girişlerden doğudaki günümüzde kadın ziyaretçilere tahsis edilmektedir. Bütün bu girişler birbirlerine, oldukça karmaşık bir düzen gösteren sofalar, koridorlar ve merdivenlerle bağlanmış, Hırka-i Şe-

rif Dairesi ile olan ziyaret bağlantısı, ha-rimi yanlardan kuşatan iki katlı galerilerle sağlanmıştır. Harimin karanlıkta kalmaması için baştan başa camekânlarla donatılmış olan, demir iskeletli ve ahşap akşamlı bu ziyaret galerileri, caminin inşa edildiği yıllarda Avrupa'da yeni yayılmaya başlayan ve o döneme göre "modern" sayılabilecek bir tekniği yansıtmaktadır. Dışarıya doğru meyilli ve kurşun kaplı bir çatının örttüğü galerilerin camekânları, dış yüzleri oymalı korkuluklara oturmakta, aralarında, kare kesitli ahşap dikmeler bulunmaktadır.

Hünkâr mahfili ve ziyaret galerileri ile bağlantılı olan hünkâr kasrı, bütün geç dönem camilerinde olduğu gibi, harimin kuzeyindeki kanadın üst katını bütünüyle kaplamakta, caminin bu yöndeki cephesine bir sivil mimari görünümü kazandırmaktadır. Hünkâr kasrının tonoz örtülü birimleri basık kemerli pencerelerle aydınlanır. Padişahın ve ileri gelen devlet adamlarının dinlenmesine tahsis edilmiş olan birimler, dönemin saray üslubuna uygun biçimde bezenmiş ve tefriş edilmiştir.

Hırka-i şerife tahsis edilen kesim dış görünümü itibariyle, sekizgen prizma biçiminde, basık kubbeli bir türbeyi andırır. Hırkanın, ziyaret dönemleri dışında koruduğu zemin katın kıble yönündeki kenarında yuvarlak bir pencere, yanlardaki ü-çer kenarda da kare açıklıklı birer pencere görülür. Bu bölümün kuzey yönündeki kenarı ise cami kiüesine bitişmektedir. Hırka-i şerifin ziyaret edildiği üst kat, yanlardan pilastrlarm kuşattığı, yuvarlak kemerli geniş pencerelerle donatılmış, ziyaret sırasında, hırka-i şerif muhafazasının konduğu kıble yönündeki kenar sağır bırakılarak cephede, diğer kenarlardaki pencerelerin eşi olan bir niş tasarlanmıştır. Ziyaret mekânının duvarları breş taşından levhalarla kaplanmış, kubbe eteği konsollu bir silme ile belirtilmiş, kubbenin içi, kartonpiyer tekniği ile meydana getirilmiş, ampir üslubunu yansıtan motiflerle (çe-lenkler, helezoni dallar vb) bezenmiştir. Pencereleri örten kalın siyah perdelerin üzerine simle işlenmiş bezemeler ile kubbedeki kartonpiyer bezeme arasında bir üslup birliği gözlenir. Kıble yönündeki kenarda, yanlardan sütunçelerle donatılmış ve perdeyle örtülmüş bir niş yer almakta, ziyaret sırasında hırka-i şerif bu nişin önüne konan, som altından bir sehpanın üzerine yerleştirilmektedir. Günümüzde de devam eden kadim gelenek uyarınca, Üveysî ailesinin reisi veya onun vekil tayin ettiği kişi bu nişin önünde, sehpanın arkasında ayakta durarak hırkayı ziyaret ettirmektedir. Doğu yönündeki galeriden salat ve selam okuyarak bu mekâna dahil olan ziyaretçiler hırka-i şerifi ziyaret ettikten sonra geri çekilerek harimin batı yönündeki galeriden dışarı çıkarlar. Yakın bir zamana kadar hırka-i şerif ramazan aylarının son iki haftasında ziyarete açılırken, giderek artan ziyaretçi adedi göz önüne a-lınarak bu ziyaret süresi ramazan ayının tamamına yayılmış bulunmaktadır.

Sekizgen planlı harim bölümünün ku-

Hırka-i Şerif Camii'nin içinden bir görünüm.