Ünden bugüN

Hayrullah Efendi

TETTVArşivi

ların en önemlisi Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'dir (ist., 1856-1875, 18 cüz). Osmanlıların atalarından başlayıp l622'ye kadar olan zaman dilimini kapsayan bu çalışmasında, alışılmıştan farklı bir yöntem izleyerek Osmanlı tarihini dünya tarihinin önemli olayları, bireyleri ve bunlarla olan ilişkileri açısından ele alarak incelemiştir. Mesâil-i Hikmet (j.sl., 1849) rüştiye öğrencileri için yazılmış ilk fizik kitabıdır. He-zar Esrar (ist, 1862) ise yazımına amcası Mustafa Behçet'in başladığı, babası Abdülhak Molla'nın sürdürdüğü ve kendisinin bitirdiği folklorik tıp ile ilgili bir derlemedir.

Edebiyat kitapları arasında en önemlisi, Türkçe yazılmış ilk tiyatro eseri olan Hikâye-i ibrahim Paşa be-İbrahim-i Gülsen? dir. Tıbbiyede okurken yazdığı bir dramdır. Ayrıca Avrupa'ya yaptığı seyahatlerde gördüklerini kaydettiği basılmamış "Yolculuk Kitabı"nda da Paris'te seyrettiği Rotomago isimli bir tiyatro oyununun çevirisi yer almaktadır. Öğrencilik yıllarında "Nakş-ı Hayal" adında edebi bir kitap daha yazmış fakat basılmamıştır.

Bibi. Tarih-i Lutfi, VI, 110; Sami, Kamus, III, 2074; Cemaleddin, Âyine, 125-126; Osmanlı Müellifleri, III, 50; A. Süheyl (Ünver), Tabib Hayrullah Efendi ve Makâlât-ı Tıbbiye (1820-1869), ist., 1931; ay, "Bizde Meyve Yetiştirmeye Meraklı Son Hekimbaşılarımız ve Yemişleri", Türk Tıb Tarihi Arkivi, S. 19-20 (1942), s. 46-47; F. Isfendiyaroğlu, Galatasaray Tarihi, ist., 1952, s. 367-370; S. Ünver, "Hekimbaşı Müverrih Hayrullah Efendi'nin Tıbdan Bir Eseri", Hekim ve ilaç, c. III, S. 2 (1963), s. 21-22; A. Yakar, Hikâye-i ibrahim Paşa Ba İbrahim Gülseni, Ankara, 1964; S. Ünver, "Hekimbaşı ve Müverrih Dr. Hayrullah Efendi'nin Avrupa'ya Seyahatine Dair", Tıp Tarihimiz Yıllığı, İst., 1966; ay, "Hekimbaşı Hayrullah Efendi", Dirim, c. 47 (1972), s. 183-185; N. Yıldırım, "Türkçe Basılı ilk Tıp Kitapları Hakkında", Türklük Bilgisi Araştırmaları, III (1979), s. 447-448, 450; E. Kuran, "Tanzimat Devri Osmanlı Aydını Hayrullah Efendi'nin Yolculuk Kitabı Adlı Eseri", Pirolozi, c. 30 (1980); Babin-ger, Osmanlı Tarih Yazarları; Z. Özaydm, "Tanzimat Devri Hekimi Hayrullah Efendi'nin Hayatı ve Eserleri", ist., 1990 (basılmamış doktora tezi); ay, "Hayrullah Efendi Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne'de Türkçe Eğitime Karşı Mıydı?", TT, S. 120 (Aralık 1993), 17-22.

NURAN YILDIRIM