Ünden bugüN

KAPICILAR

Apartmanların genel bakım, temizlik ve gözetiminden sorumlu olan; apartmanda oturanlara, önceden tanımlanmış belli hizmetleri sağlamakla yükümlü personel.

Apartmanların(-0 kurulup yaygınlaşmasına koşut olarak gelişen kapıcılık kurumu ve kapıcılar, özellikle istanbul'da, hizmet işçiliği kesiminin önemli bir grubunu oluşturur.

Apartmanlaşma öncesi dönemlerde konaklarda, köşklerde, vekilharçlar, bekçiler, kâhyalar, günümüz kapıcılarının yaptıkları işlerin bir bölümünü üstlenmişlerdi. 19. yy'ın sonlarında Beyoğlu'nda, Gala-ta'da ilk apartmanlar kurulup bu çevrede yaşayan Levanten burjuvazi apartmanlara yerleşmeye başladığında, gayrimüslimlerden kapıcıları vardı. Bu kapıcılar, yeni konut tipi ve yeni yaşam biçiminin doğurduğu bir ihtiyacın olduğu kadar, aynı zamanda Levantenlerin Avrupa, özellikle de Paris'teki "concierge" (kapıcı) kurumundan esinlenmelerinin de ürünüydü. Bunlar zamanına göre lüks ve konforlu olan ilk apartmanların zemin katlarındaki, günümüz kapıcı dairelerinin çoğundan daha muntazam dairelerde kalırlar, eski vekilharç ve kâhyaların yaptıkları işlerin bir bölümünü yaparlardı.

Daha sonra Teşvikiye, Nişantaşı, Ayas-paşa, Gümüşsüyü vb semtlerde apartmanlar kurulduğunda, bu apartmanlar da kapıcı tuttular. Apartmanları yaptıran zengin ailelerin kâhyalığım, sonraları otomobil yay-gınlaşınca şoförlüğünü de yapan bu kapıcılar, çoğunlukla İstanbullu ailelerden, görmüş geçirmiş kişilerdi.

1950 sonrasında toplumsal, ekonomik, kentsel yapısı hızla değişen istanbul'da, bir yandan apartmanlaşma öte yandan gecekondu olgusu, madalyonun iki yüzü şeklinde ortaya çıkarken kapıcılık da toplumsal, kentsel yeni ihtiyaçların şekillendirdiği bir kurum olarak gelişti. 1950-1960'lar-

dan sonra, eski İstanbullu kapıcı tipinin yerini, 1950'lerin göç dalgalarıyla İstanbul'a gelen "kapıcı ailesi" tipi almaya başladı. 1950 sonrasında kurulan apartmanlardan az daireli ve kalorifersiz olanlar, özellikle de Fatih, Aksaray vb geleneksel yaşamın sürdüğü semtlerdekiler kapıcı kullanmazken, Şişli, Harbiye, Taksim ve diğer yerlerdeki çok daireli büyük apartmanlar bir zorunluluk olarak kapıcı tuttular ve bu kapıcıları apartmanların bodrum katlarındaki, yaşam mekânı olarak düşünülmemiş bölmelere yerleştirdiler.

1950-1960 arasında, İstanbullu kapıcı tipi, "taşının toprağının altın olduğunu" duyduğu İstanbul'a Sivas, Erzincan, Kars, Kastamonu başta olmak üzere, özellikle Karadeniz ve İç Anadolu'dan göçle gelmiş; barınacak yeri olmadığından apartmanların bodrumlarındaki elverişsiz yaşam koşulları sunan bölmelerde yaşayan ve bunu bir nimet olarak kabul eden; apartmanın genel hizmetlerine baktığı kadar apartmanda oturanların da her türlü işini gören, kendisine sık sık iş buyurulan ve düşük ücretle çalışan hizmet işçisidir.

1960'lar sonrasında, apartmanların boyudan büyüyüp daire sayısı arttıkça ve kaloriferli apartmanlar çoğaldıkça, kapıcı sayısı da arttı. Bu dönemlerin yoğun inşaat faaliyetleri sırasında inşaat çavuşu olarak çalışanlar, apartman bittiğinde buraya kapıcı olarak girdiler. Kapıcıların tip ve işlevlerinde değişiklikler görülmeye başladı. Kaloriferli apartmanların artık eskisi gibi kapıcısız idare edilmeleri mümkün olmadığından, o zamana kadar kapıcı kullanmayan apartmanlar da kapıcı çalıştırmak zorunda kaldılar. Çoğunlukla kalorifer dairelerinin bir bölümü kapıcılara ayrıldı. Ya da mahalledeki apartmanlardan birinin kapıcısı diğer apartmanların hizmetlerine de bakmaya başladı. Öte yandan, bu dönemde, artık kapıcılardan değil kapıcı ailelerinden söz edilmeye başlandı. Kente tek başlarına göç etmiş olan 1950'lerin kapıcıları, ya köyden ailelerini getirdiler ya da yeni kapıcılar işe ailecek girmeye başladılar. Ailenin kadını apartman içinde temizliğe giderken çocuklar bakkal vb yerlerden alışveriş yapıyor, a-partmanda oturanlara ailecek hizmet veriliyor, bunun karşılığında görece daha yüksek bir gelir elde edilebiliyordu. Bu dönemde, İstanbul'daki kapıcı dairelerinin sağlığa aykırılığı ve kötü yaşam koşullan sık sık gazete sayfalarında yer alan bir konuydu. Lüks apartmanların bodrumlarındaki karanlık, rutubetli, havasız kapıcı bölmelerinde kalabalık aileler halinde yaşayan ve İstanbul'un toplumsal, sınıfsal çelişkilerini yansıtan tablolar sunan kapıcıların çoğu, bu işi en elverişsiz koşullarla da olsa bir barınak olanağı verdiği için tercih eder ve kira ödemeden çoluk çocuk çalışarak edinebildikleri küçük birikimleriyle gecekondu semtlerinden birinde bir gecekondu sahibi olmayı düşlerlerdi. Bir süre sonra bunların bir bölümü gecekondularım yaptırıp buralara yerleşmişlerdir. 1970'lerden sonra İstanbul'da blok apartmanlardan oluşan siteler yaygınlaştı. Bek-

çili, korumalı, bahçıvanlı ve site girişlerinde müracaat memurlu bu sitelerde kapıcılar, artık Avrupa'dakilere benzeyen özel hizmetler görmeyip sadece apartmanların genel bakım ve hizmetlerinden sorumlu o-lan kişilerdir. Bunların bir bölümü, siteyi meydana getiren blokların zemin katlarında veya bodrum katlarında özel olarak yapılmış kapıcı dairelerinde kalırken, bir bölümü günübirlik çalışmaktadırlar. Öte yandan, siteler dışında da, eski geleneksel kapıcılar daha az daireli apartmanlarda varlıklarını ve hizmetlerini sürdürmektedirler. Bunların bir bölümü, yine aileleriyle birlikte, elverişsiz küçük bölmelerde yaşarken, bir bölümü birkaç apartmana günübirlik hizmet vermekte; çoğunlukla yakındaki bir gecekondu bölgesindeki gecekondusunda kalmaktadır.

1970lere kadar, ev sahiplerinin dayattığı son derece keyfi çalışma koşullarına bağlı olarak çalışan kapıcılar, bu dönemden sonra çeşitli örgütlenme girişimlerinde bulunmuşlardır. 12 Eylül 1980'de tüm sendikalarla birlikte kapatılan ve bir daha da a-çılmayan Kapfer-İş Sendikası bu girişimlerden biridir. Halen İstanbul'da yüzde 90'ı asgari ücreüe çalışmakta olan kapıcıların, günümüzde, 4 sendikaya bölünmüş olarak, sadece 15.000 kadarı örgütlüdür. Aileleriyle birlikte 450.000'e varan bir nüfus kümesi oluşturdukları tahmin edilen ka-pıcılann büyük bölümü, başta olduğu gibi Karadeniz, İç Anadolu ve giderek artan biçimde Doğu Anadolu kökenlidir.

İSTANBUL