Ünden bugüN

İLKOKULLAR

158

159

İLLÜZYON

tatilinde Kızıltoprak'taki 49. llkokul'da a-çıldı. Ertesi yıllarda ise Kızıltoprak'tan başka, Erenköy, Florya, Paşabahçe ve Şile'de de benzeri kamplar faaliyete geçti. Ayrıca şehir içi ilkokullarında konumu ve bahçeleri uygun olanlarda, yine Şehir Mec-lisi'nin kararı ve sağlanan ödenekle çocuk bahçeleri hizmete girdi. Bundan amaç ilkokul ve anaokulu çağında olup, anne ve babalan işçi olan çocukların yaz tatillerini başıboş geçirmemeleri, öğretmen gözetiminde ve sağlıklı ortamlarda zamanlarını oyun, dinlenme ve okuma ile geçirmelerini sağlamaktı. Bu uygulama II. Dünya Savaşı yıllarına kadar sürdürülmeye çalışılmıştır. Benzeri bir girişim aynı süreçte hizmete sokulan çocuk barındırma odalarıydı. Bu odalar ise, ilkokulların öğretime açık olduğu aylarda çalıştırılmakta, öğrenciler okul saatleri dışında kalan zamanlarını bu odalara devam ederek geçirmekteydiler. Böylece günlük çalışmalarını uygun ortamlarda yapabildikleri gibi, beslenmelerine de katkıda bulunuluyordu.

istanbul'un çok yönlü kültür olanaklarından ilkokul öğrencilerini yararlandırma girişimleri konusunda önemli ve verimli bir hizmet de çocuk tiyatrosudur. 1930' lara kadar gerilere giden bu girişim ile İstanbul Şehir Tiyatrosu ilkokul çocuklarına dönük temsillere yer verdikleri gibi ilkokul öğrencilerinden yetenekli olanların seçilip bu çalışma kapsamında yetiştirilmeleri de sağlanmıştır. Her çarşamba ve cumartesi günü, okullara sırayla ücretsiz temsiller verilmesi uzun yıllar sürmüştür. Diğer yandan Çocuk Esirgeme Kurumu' nün öncülüğünde çocuk kütüphaneleri a-çılması ve ilkokul öğrencilerinin buralarda öğretmenleri ile birlikte çalışma ortamı bulmaları da temin ediliyordu. Tüm bu faaliyetler sık sık İstanbul Milli Eğitim müdürü ile ilköğretim müfettişleri tarafından da denetleniyordu.

Yoksul öğrencilerin korunması, giydirilmesi, beslenmeleri için ise, "İstanbul İlkokulları Yardım Birliği" kurulmuştur. Bu birlik, "himaye heyetleri" oluşturarak o-kul okul, yardıma muhtaç çocukları saptamakta ve bunlara yardım etmekteydi. 1950' den sonra birliğin yerini okul koruma der-

Cumhuriyet'in ilk yıllarında yapılan Kadıköy'deki Gazi Mustafa Kemal Paşa ilkokulu. Kadir Ahtay / Onyx, 1994

nekleri almaya başlamıştır. Bu çalışmaya koşut olarak 1937'de de İstanbul CHP örgütü, "Yoksul Okul Çocuklarına Yardım Birliği"ni kurmuştu. Bu birlik ise, 1937-1938 öğretim yılında 141 himaye heyeti ve cemiyeti ile işbirliği yaparak 14.526 ilkokul öğrencisine yardımda bulunmuştu.

İstanbul'daki ilkokul sayılarının ve mevcutlarının, kentin nüfus artışına bağlı ve oldukça hızlı bir gelişme gösterdiği gözlemlenir. Cumhuriyet'in ilanından (l923) 1938'e kadarki 15 yıllık ilk dönemde, il nüfusunda önemli bir artış olmadığından okul sayılarında ve mevcutlarında da fazla bir artış yoktur. Bu dönemde İstanbul ilkokulları "şehir içi okullar" ve "şehir dışı okullar" olarak gruplandırılıyordu. 1937-1938 öğretim yılında İstanbul'da 189 şehir içi ilkokulu, bu okullarda toplam 43.267 öğrenci ve 1.151 öğretmen vardı. Buna göre yaklaşık ortalamalarla okul mevcutları 200 ve l öğretmene düşen öğrenci sayısı da 40 dolayındaydı. Aynı öğretim yılında şehir dışı ilkokulların sayısı 242 olup bu okullarda toplam 14.200 öğrenci ve 237 öğretmen vardı. Buna göre ortalama her okula ve her öğretmene 50 öğrenci düşmekteydi.

Oysa 1938-1953 arasındaki ikinci on beş yıllık dönemde kent nüfusunun artışına bağlı olarak ilkokulların sayılarında ve öğrenci mevcutlarında da artışlar gözlendi. 1953-1954 öğretim yılında İstanbul'da ve ilçelerinde 497 ilkokul, 2.301 öğretmen ve 80.516 öğrenci bulunuyordu. Öğrenci sayısı o yılki İstanbul kent genel nüfusunun (973.183) yüzde 8,3'üydü. Okullaşma açısından görece en çok okul Çatalca'da (66 ilkokul) idi. Oysa Çatalca'da toplam olarak sadece 565 ilkokul öğrencisi vardı. Buna karşılık 56 ilkokulun bulunduğu Fatih İlçesi'nde 22.715 ilkokul öğrencisi vardı. Bunun da nedeni o yıllarda Fatih'in İstanbul'un en yoğun nüfusa sahip semtlerinin başında yer almasıydı. Burayı 32 ilkokul ve 13.097 öğrenciyle Beyoğlu ve Şişli semtleri izlemekteydi.

İstanbul'un diğer illerden farklı bir yönü de kentin özellikle Galata-Beyoğlu semtlerinde günümüze kadar işlevlerini koruyan "azınlık", "yabancı" ve "özel" ilko-

kulların da bulunmasıdır (bak. azınlık o-kullan; özel okullar; yabancı okullar). Bunların birçoğu Osmanlı döneminde kurulan ve TC kanunlarına göre konumlarını milli eğitim mevzuatına uyarlayan eğitim kurumlarıdır. 1945-1955 arasında bu tür ilkokulların sayısında da önemli bir değişiklik olmamıştır. Özel Aydın İlkokulu, Özel Kalamış İlkokulu, Özel Yeni Nesil İlkokulu ile kolejlerin ilkokul bölümleri bu dönemin başlıca özel ilkokullarıydı. Yabancı ilkokullar arasında İran Oku-lu(-0 ile Şişli ve Pangaltı'daki Dame de Lourdes ve Sainte Espri de vardı. Ermeni cemaatinin 23, Musevilerin 4, Rum cemaatinin de 32 ilkokulu bulunuyordu. 1962-1963 öğretim yılına gelindiğinde İstanbul'daki özel ilkokul sayısı 31, toplam öğrenci mevcudu 3-275'e ulaşmış bulunuyordu. Bu öğretim yılında öğrenci mevcudu Ermeni ilkokullarında 5.601, Musevi ilkokullarında 968, Rum ilkokullarında da 5.512 idi.

İstanbul'daki resmi ilkokullar arasında velilerin öncelikle tercih ettikleri kurumlar, pansiyonlu okullar ile kentin gelişmiş merkezi semtlerindeki köklü geleneklere sahip okullardır. Başlıca pansiyonlu okullar Aksaray'da Mahmudiye İlkokulu, Ko-carnustafapaşa İlkokulu, Kadıköy'de Züh-tü Paşa İlkokulu, Gazi Mustafa Kemal Paşa İlkokulu, Göztepe Pansiyonlu İlkokulu, Beşiktaş'ta da Tevfik Fikret îlkokulu'dur. 1993-1994 öğretim yılında İstanbul'da öğretime açık ilkokul sayısı 1.169 olup, bunun 478'i ilköğretim okulu adı altında ortaokul sınıflarını da içeren kurumlan kapsamakta, 10'u ise özel eğitim okulu statüsünde bulunmaktadır. Bu okullara devam eden öğrenci sayısı toplam 866.559'dur. Bu toplamın da 435.452'si ilköğretim o-kullarındaki öğrencileri, 1.194'ü ise özel eğitim okullarındaki öğrencileri temsil etmektedir. İl nüfusunun 10.000.000 düzeyinde olduğu dikkate alındığında ilkokul öğrencilerinin nüfusun yüzde 8'i dolayında olduğu görülmektedir. Ancak ilkokul çağı nüfusunun hızla artması, ilkokul ve ilköğretim düzeyindeki okullaşmayı yetersiz kılmaktadır. Zira 1930'larda bir okula 200 öğrenci düşmekteyken, halen bir okula yaklaşık 800 öğrenci düşmektedir. 1993-1994 öğretim yılında ilkokullarda, ilköğretim okullarının birinci kademesinde ve özel eğitim okullarında görev yapan toplam öğretmen sayısı ise 22.556' dır. (Ayrıca bak. eğitim.)

16 Haziran 1983'te yürürlüğe giren ve 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu'nun bazı maddelerini değiştiren 2842 sayılı kanun gereği Türkiye genelinde tüm ilkokulların "ilköğretim" okuluna dönüştürülerek 8 sınıflı duruma getirilmesi gerektiğinden İstanbul'da da bu yönde öğretim yıllarına göre giderek artan oranlarda dönüştürme çalışmaları sürmektedir.

Bibi. Ergin, Maarif Tarihi, V, 1718 vd; R. Ser-hatoğiu, Büyük İstanbul Albümü, İst., 1951, s. 107 vd; Komisyon, Özel Okullar Rehberi, ist., 1964; İstanbul Milli Eğitim Müdürlüğü istatistik verileri.

İSTANBUL