V bob. Xalq hokimiyatchiligining konstitutsiyaviy asoslari l-§. Hokimiyat tizim id a d a V la t h okim iyati

d a v l a t hokimi­
y a tin in g uchta subyekti, y a ’ni d a v la t b o sh lig 'i bo'lgan
P rezident, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat-
lar 6еr ta s id a g i v a k o la tn in g y a n a d a m utanosib taqsitn-
lanishini t a ’minlash uchun z a r u r sh a rt-sh a ro itla rn i yuzaga
keltirm oqda
4-§. 0 ‘zb ek isto n x alqi. X alqn in g ja m iy a t va davlat
h a y o tid a ishtiroki. Xalq n om idan ish olib borish
K o n stitutsiy an ing
8
-moddasida: “0 ‘zbekiston xalqini millati- 
dan q a t’i nazar, 0 ‘zbekiston R espublikasining fuqarolari tashkil 
e tad i”, deg an qoida belgilanib, unda “xalq” tu s h u n c h a s ig a aniq, 
qisqa huquqiy t a ’rif berilgan.
Xalq tushunchasini aniqlash huquqiy munosabatlarda muhim 
o'rin egallaydi. Chunki, 0 ‘zbekistonda kimlar yashashidan qat’i 
nazar, davlat boshqaruvida faqat xalq ishtirok etadi, xalq esa, 
0
‘zbekiston fuqarolaridir. 
0
‘zbekiston fuqarosi bo'lm agan shaxslar, 
ya’ni xorijiy m am lakat fuqarolari yoki fuqaroligi bo'lm agan shaxslar 
davlat boshqaruvida, idora ishlarida ishtirok etmaydi. O'zbekiston 
xalqi, ya’ni fuqarolarigina davlat boshqaruvida ishtirok etadi.
O 'z b e k is to n xalqini davlatni boshqarish ishlarida ishtiroki 
u la rn in g siyosiy huquqlari hisoblangani uchun bunday huquqlar 
siyosiy huquqlarga taalluqli Konstitutsiya norm alarida belgilab 
qo'yilgan. Konstitutsiyaning 32-moddasiga asosan, O'zbekiston 
Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqa- 
rishda bevosita hamda o'z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga 
egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendum-
1 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohollarni yanada chuqurlashtirish va 
fuqarolik jam iyatini rivojlantirish konsepsiyasi. - Т.: O'zbekiston, 2010. - 10-bet.
98
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lar o'tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish 
yoii bilan am alga oshiriladi. Bu yerda xalqning davlat hayotida 
ishtirok etish yo'llari aniq belgilab qo'yilgan. Bundan tashqari, 
Konstitutsiyaning 9-moddasida: “Jamiyat va davlat hayotining en g
muhim m asalalari xalq m uhokamasiga taqdim etiladi, um um iy 
ovozga (referendum ga) qo'yiladi”, - deb belgilangan. 
0
‘zbekiston 
mustaqillikka e ris h g an d a n keyingi davrda, haqiqatan ham, e n g
muhim m a salalar xalq m uhokam asiga taqdim etilganligini, shu- 
ningdek referendum ga qo'yilib, hal qilinganligini ko'ramiz.
Bularni misollar bilan ko'rsatish mumkin. A gar Konstitutsiya­
ning ijtimoiy hayotdagi o'rnini ko'radigan bo'lsak, undan muhim 
hech narsa yo'q. Konstitutsiya loyihasi ishlangach, u uzoq vaqt 
xalq m u h o k a m asig a qo'yildi. M uhokam a natijasida tushgan fikr- 
mulohazalar asosida loyihaga ko'pgina tuzatishlar, qo'shimchalar 
kiritildi. M u h o k a m a asosida xalq Konstitutsiyani yaratishda be- 
vosita ishtirok etish imkoniyatiga ega bo'ldi. Yoki, keyingi vaqtda 
qabul qilinayotgan ko‘plab qonun loyihalari, albatta, xalq muhoka­
masiga qo'yildi va u la rn in g istak-mulohazalari qonunlarning qabul 
qilinishida inobatga olindi.
O'zbekiston mustaqil davlat bo'lgach, davlat rivojlanish tarixi- 
da referendum deg an hodisa (voqelik) uchraydigan bo'ldi. U ning 
natijasida, mustaqilligimiz xalq tomonidan m a’qullandi, prezident- 
ning vakolat muddati 5 yildan 7 yilga o'zgartirildi va nihoyat, ikki 
palatali parlam ent tashkil qilindi.
D em ak, e n g m uhim masalalarga xalq o'z munosabatini bildir- 
di, xalqning ovozi shu masalalarni hal qilishda asosiy rol o'ynadi.
Xalq davlat boshqaruvida muhokamalarda, referendumda 
ishtirok etish bilan q atn ash a r ekan, bular haqida aniqroq tushun- 
chaga ega bo'lish zarur.
Umum xalq muhokam asi nima, umumxalq ovozi (reterendum) 
nima, degan savollar tez-tez uchrab turadi.
U mumxalq muhokamasida m a’lum bir masala yoki loyiha om- 
maviy axborot vositalari orqali e’lon qilinadi. Xalq uni organib, 
o'z istak, mulohaza, takliflarini omntaviy axborot vositalari orqa­
li bildiradi yoki pochta orqali yoki shaxsan tegishli organlarga 
yetkazadi. M u h ok am ad a loyihani u yoki bu qoida, normalariga
99
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o 'zg artirish , biror q o'shim cha kiritish, m avjud norm a, qoidalarni 
olib ta sh la s h haqida fikr bildiriladi, q an d ay fikr-m ulohazalarni ino- 
b a tg a olish yoki rad etish tegishli org an, komissiya vakolatiga 
kiradi. M u h o k a m a bir necha kun, hafta yoki oylab davom eti- 
shi m um k in . M u h o k a m a d a q an cha o d am ishtirok etishi belgilab 
qo'yilmaydi.
U m u m x a lq ovozi (referendum ) m a salan i uzil-kesil hal qilish 
u ch u n yoki q o nun loyihasini qabul qilish u ch u n o'tkaziladi. Bunda 
m a sala ijobiy hal qilinadi yoki rad etiladi. R eferendum da qancha 
xalq ishtirok etishi, q an ch a sin in g ovoz berishi m a sa la n in g hal 
qilinishini belgilaydi. U saylovdagi kabi ovoz berish orqali hal qili­
nadi. Uni saylovdan farqi, saylovda aniq n o m zo d larg a ovoz berilsa, 
referendum da aniq m a sa la g a ovoz beriladi.
Xalq davlat hayotida boshqa usullar orqali ham ishtirok etadi. 
M asalan : saylov orqali, davlat o rg a n la rin in g faoliyatini n azo rat qi­
lish orqali. Bu m a sa la la r keyingi m av zu lard a o'rganiladi.
O 'zb ek isto n Respublikasining “O 'zbek isto n Respublikasining 
referendum i to 'g 'risid a
”1
m a x su s qonun bo'lib, u nima uchun refe­
ren d u m o'tkazilishi, referendum predm eti bo'lm aydigan m asala­
lar doirasi, q anday hollarda referendum o 'tk az ish m u m k in emas- 
ligi, referendum o 'tk a z is h n in g asosiy prinsiplari va referendum 
o 'tkazish tartibini belgilab qo'ygan.
Q o n u n g a a s o s a n referendum o 'tk azish tashabbusi huquqiga, 
Respublika fuqarolari, Oliy M ajlisning palatalari, O'zbekiston Pre- 
zidenti ega.
Fuqarolar referendum o'tkazish tashabbusi bilan chiqadigan 
bo'lsa, bunday tashabbusni referendumda ishtirok etuvchilarning ka- 
mida besh foizi qo'llab-quvvatlaganda, tashabbus amalga oshiriladi.
Referendum O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 
tayinlanadi. O 'zbekiston Prezidenti referendum o'tkazish ta sh a b ­
busi bilan chiqqan taqdirda, Oliy M ajlisga murojaat etishi yoki 
referendum o'tk azish to'g'risida o'z qarorini qabul qilishi mumkin.
Referendum o 'tkazishda saylovlar vaqtidagi asosiy prinsiplar, 
ta rtib lar qo'llaniladi.
1 Qarang: O'zbekiston Respublikasi O liy M a jlisi faoliyatini tartibga soluvchi qonun 
h ujjatlari to'plami. - Т.: 2007. - 109— 121-betlar.
100
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Referendum o'tkazish, uning natijalarini aniqlash, e’lon qilish­
da M arkaziy saylov komissiyasi ishtirok etadi.
Referendumda qabul qilingan qaror respublikaning butun 
hududida m ajburiy kuchga ega bo'ladi va davlat hokimiyati tom o­
nidan tasdiqlanishi s h a r t emas.
Yuqorida qayd etilganidek, xalq o‘z xohish-irodasini amalga 
oshirishni davlatga topshirgan. Bu qonuniy asosga ega. Lekin, 
davlat juda m urakkab tuzilma, uni harakatga keltiruvchi, yurgizuv- 
chi ko'plab mansablar, organlar mavjud. Xalq hokimiyatning yago­
na manbai bo‘lsa-da, ham m a vaqt, hamma joyda to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
harakat qila olmaydi. Buning imkoniyati ham yo‘q. Shuning uchun, 
xalq nomidan harakat qiluvchilar doirasi aniq chegaralab qo'yilgan.
O'zbekiston Konstitutsiyasining 
10
-moddasida: “O'zbekiston 
xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezi- 
denti ish olib borishi m um kin”, - deb mustahkamlab qo'yilgan. Bu 
sharafli va m a s ’uliyatli vazifani Oliy Majlis bilan Prezident m am ­
lakat ichkarisida ham, tashqi munosabatlarda ham amalga oshiradi.
Nima uchun faqat Oliy Majlis va Prezident?
Oliy M ajlis ham, Prezident ham xalq vakilligining oliy ko'ri- 
nishi. O 'zbekiston Oliy Majlisi ikki palatadan iborat bo'lib, quyi 
palata - Qonunchilik palatasi xalq tomonidan bevosita saylangan 
deputatlardan iborat bo'lsa, yuqori palata - Senatning a ’zolari -
senatorlar xalq saylagan mahalliy Kengash deputatlaridan va 
Prezident tayinlagan senatorlardan iborat. Quyi palata deputatla- 
rini saylashda xalq bevosita ishtirok etsa, Senatni shakllantirishda 
vakillari orqali ishtirok etadi. Oliy Majlis oliy vakillik va yagona 
qonunchilik organidir. Shuning uchun ularning xalq nomidan ish 
olib borishi asoslidir.
Prezident - davlat boshlig'i. O'zbekistonda Prezident bevosita 
xalq tom onidan saylanadi, u xalqdan to'g‘ridan-to‘g ri vakolat ola- 
di. P rezidentning bunday vakolatga egaligi Konstitutsiyaning yana 
boshqa moddasida ham ko'rsatilgan: “O'zbekiston Respublikasi­
ning Prezidenti:
3) m a m la k a t ichkarisida va xalqaro munosabatlarda О zbe­
kiston Respublikasi nomidan ish ko'radi” (
93
-modda). Prezident­
ning ham xalq nomidan, ham davlat nomidan ish olib borishining
101
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a ’nosi bor. C hu n k i, davlat xalq h o k im iy atini t a s a r r u f etuvchi 
tu z ilm a bo'lsa, P re z id e n t xalq s a y la g a n , m a ’q u lla g a n davlat 
b o sh lig 'i.
K onstitutsiya xalq nom idan ish olib b o ruvchilarni aniq belgi- 
lab q o 'y ar ekan, shu bilan boshqa hech qan d ay tu z ilm a la r bunday 
vak o latg a ega em asligini ham ko'rsatib qo'ygan. C hunki, jamiyat- 
da b u lard an ta sh q ari boshqa tashkilot va tu z ilm a la r ham mavjud.
S h u n in g uchun, K o n stitu tsiy an in g 10-moddasi ikkinchi ban- 
dida: “J a m iy a tn in g biron-bir qismi, siyosiy partiya, jam o at birlash- 
masi, ijtimoiy h a r a k a t yoki alohida s h a x s
0
‘zbekiston xalqi nomi­
dan ish olib borishga haqli e m a s ”, - deb qayd qilingan. Bu qoida 
ja m iy atd a o'zboshim chalikni, ja m iy a tn in g buzilib ketishini, hokimi­
yat u c h u n noqonuniy k u r a s h la r n in g oldini oladi va hech qanday 
siyosiy k u ch larg a im tiyoz berilishiga yo‘l qo‘ymaydi.