Ve harîdetü'l-fiker adlı zîcinde kullan­masıdır



Yüklə 1,23 Mb.
səhifə14/28
tarix12.01.2019
ölçüsü1,23 Mb.
#96170
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   28

Bahâeddin Âmilî. Hulâşatü'I-hisâb adlı eserinin mukaddimesinde özetle 1 sayısı hakkında ileri sürülen her iki anla­yışı da vermekte ve 1 'i sayı olarak alma­makla birlikte matematik içinde kalıp üretme cihetine gitmektedir. Ona göre 1 [Jr +1 -g-]: 2 = 1 bağlantısı ile elde edilir. Ancak Âmilî, sayılar birlerin toplamından meydana gelse de l'in sayı olarak alına­mayacağını belirtip bu duruma, cismin atomlardan (cevher-i ferd) meydana gel­mesine rağmen atomun cisim olmama­sını örnek verir (nşr. Celâl Şevki, Beyrut 1981, s. 33). Âmilî'nin analoji yoluyla dahi olsa 1 'i atomik kabul etmesi Phytagoras geleneğiyle uygunluk içindedir ve İslâm dünyasındaki atomik nicelik anlayışının yaygınlığını göstermektedir. Ayrıca Eş'a-rî atomculuğunun matematik üzerinde-

ki etkisini göstermesi açısından da Önem­lidir. Âmilî'nin farklı yönelişleri kısaca ver­mesi ve kendi tercihini belirtmesi, daha sonra gelen Ömerel-Çullî, Ramazan el-Cezeri, Abdürrahim e!-Mar'aşî gibi sarih­leri tarafından ele alınmış ve 1 konusuy­la ilgili bütün tartışmalar ayrıntılı biçim­de incelenmiştir (meselâ bk. Abdürrahim el-Mar'aşî, Şerhu'r-Risâleü'l-Bahâ'iyye fi'1-h.isâb, Süleymaniye Ktp., İbrahim Efen­di, nr. 766 |mükerrer), vr. 5b-9b; Hasan b. Muhammed, Şerhu'r-RisâleÜ't-Bahâ'iyye fı'l-hisâb, Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 658/5, vr. 376a-378ı\ Hasan b. Muhammed 1 üzerindeki tartışmasında Aristo, İbn Sî-nâ. Şemseddin en-Nîsâbûrî, İbnül-Ben-nâ gibi birçok filozof ve matematikçinin görüşlerini ele almakta, ayrıca sayıların sonlu ve sonsuz olmasıyla ilgili tartışma­ları incelemektedir). Bu tartışma, modern sayı anlayışının Osmanlı matematiğine girmesinden sonra şiddetini kaybetmek­le beraber son zamanlara kadar devam etmiştir (meselâ bk. Kuyucaklızâde Meh-med Atıf, Nihâyetü'i-elbâb f~t Tercümeli Hulâsaü'l-hisâb, Süleymaniye Ktp.. Hacı Mahmud Efendi, nr. 5721, vr. 5'1).

Osmanlı matematiğinde doğal sayılar kümesi çerçevesinde incelenen diğer bir konu da aritmetik dizilerle geometrik di­ziler arasında ilişki kurma teşebbüsüdür. Bu teşebbüs, özellikle Ali b. Velî'nin Tuh-fetü'l-a'dûd'ında (Salih Zeki, II, 289-290) ve son dönemde Kuyucaklızâde'nin Nihâ-yetü'J-elbâb'möa görülmektedir (Süley­maniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 5721, vr. 33d-34a). Osmanlı matematiğin­de toplama, çıkarma, çarpma, bölme, üs ve kök hesapları konularında klasik gele­nek ve birikim muhafaza edilmekle bir­likte farklı yollar ve yöntemler geliştiril­miş, ayrıca değişik milletlerden farklı usuller alınıp matematik eserlerinin he­sap bölümlerinde işlenmiştir. Meselâ he­sap metinlerinde "et-cem'u'l-kadîm. tef-rîku'ş-şimâlî, darbü'l-yahûdî, taksîmü'l-Frengî, taksîmü'z-zencîrî" vb. ifadelere sıkça rastlamak mümkündür (meselâ bk. Mü'minzâde Hüseyin b. Hasan, Mir'âtü'l-kulûb,\Ü Ktp., TY.nr 677. müellif nüshası; İbrahim b. Abdülkâdir b. İbrahim el-Alâî, Kelimat fı'l-hisâb, Süleymaniye Ktp., Yaz­ma Bağışlar, nr. 2044/4; Mustafa b. Yûsuf el-İstanbulî, Ma'denü'l-esrar fî Vmi't-hi-sâb, Süleymaniye Ktp.,ŞehidAli Paşa, nr. 1995).

Osmanlı matematiğinin en önemli ba­şarılarından biri. rasyonel sayılar küme­sinde hesâb-ı hevâîve hesâb-ı Hindî'de kullanılan dokuz kesirle hesab-ı sittînîde

253


HESAP

kullanılan altmışlı kesirler yerine ondalık kesirleri kullanma teşebbüsü ve bu te­şebbüsün teorik zeminini oluşturma gay­retlerinde görülmektedir. Ondalık kesirler­den bahseden ilk İslâm matematik met­ninin bugün dünyada mevcut iki nüsha­sının da Türkiye kütüphanelerinde bulun­ması üzerinde ayrıca durulması gereken bir konudur (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 802). Ali b. Ahmed en-Nesevî, Abdül-kâhir el-Bağdâdî ve Semev'el el-Mağri-bfnin metinleri için de benzer durumun söz konusu olabileceği, bu eserlerin yaz­ma nüshalarının üzerlerinde bulunan is­tinsah, temellük vb. kayıtlardan çıkarıla­bilir. Ancak muhtemelen Osmanlıların ondalık kesirler konusundaki ana kay­nağı, Semerkant matematik-astronomi okulunun ileri gelen mensubu Cemşîd el-Kâşrnin Risâletü'l-muhîtiyye ve Mif-tâhu'i-hisâb adlı eserleridir (ondalık ke­sirlerin İslâm matematik tarihi içindeki yeri için bk. RüşdîRâşid, s. 105-163). Os­manlı Anadolusu'nda ve İstanbul'da ma­tematik bilimlerinin kurucusu olan Fet-hullah eş-Şirvânîve Ali Kuşçu'nun bu okul mensubu olduğu göz önüne alınırsa bu kaynağın muhtevası daha iyi anlaşılır.

Ondalık kesirler hakkında Osmanlılar" -da en geniş teorik çalışmayı yapan âlim hâlihazır tesbitlere göre Takıyyüddin er-Râsıd'dır. Takıyyüddin. konunun teorik çerçevesini de Buğyetü't-tuHâb adlı ese­rinin ikinci makelesinin dokuzuncu babın­da oluşturmuş ve bunlarla nasıl işlem ya­pılacağını örnekleriyle göstermiştir. Ta­kıyyüddin ondalık kesirler hakkındaki te­orik çalışmasında Cemşîd el-Kâşî'yi aş­makla kalmamış, aynı zamanda tarihte ilk defa ondalık kesirleri trigonometriye

ve astronomiye uygulayıp buna uygun si­nüs ve tanjant tabloları hazırlamıştır. On­dalık kesirlerin Osmanlılarda ne dere­ce kullanıldığı ve bunun sebepleri ayrıca araştırılması gereken bir konudur. Ancak bu konunun Osmanlı âlimlerince, zanne­dildiğinin aksine unutulmadığı ve son za­manlara kadar bilindiği söylenebilir. Ni­tekim Ahmed Tevhid Efendi, Nuhbetü'l-hüssâb adlı eserinin mukaddimesinde "hisâb-ı küsûr-ı a'şârîyi" icat edenin Cem­şîd el-Kâşî olduğunu belirtmektedir. Ta-kıyyüddin'in çalışmalarının takip edilme­mesi ise geleneğe ters, farklı bir terkim usulü kullanmasından kaynaklanmış ol­malıdır (aş. bk.).

İrrasyonel sayılar konusunda Osmanlı matematikçileri, klasik geleneği muha­faza etmelerinin yanında ayrıca konuyla ilgili yeni çalışmalarda bulunmuşlardır. Bu çalışmalar iki ana problem etrafında gelişmiştir. Bunlardan birincisi 'V sayı­sının tesbiti, ikincisi ise tam kökü olma­yan sayıların kare, küp ve n.- dereceden yaklaşık kökünü bulma teşebbüsleridir. Osmanlılar'da genel matematik eserle­rinde "ti" sayısı konusunda Archimedes'in yaptığı çalışmalara sıkça atıfta bulunul­makla beraber bu konudaki bilgiler özel­likle Kâşî'nin telif ettiği Risâletü'I-muhî-tiyye adlı eserine dayanmaktadır (Gar-süddin Ahmed b. İbrahim el-Halebî, et-Tezkire ft Ulmi't-hisâb, Türkçe tercüme, Köprülü Ktp., nr. 936, vr. 1 203b). Osmanlı matematiğinde genel hesap kitapları dı­şında konuyla ilgili az da olsa bağımsız çalışmalar mevcuttur (meselâ bk. Cemâ-leddin Yûsuf b. Muhammed el-Kureşî, Ri­sale fi ma'rifeti kemmiyyeti muhiti'd-dâ-3 ire, Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2723/7',

vr. 47b-49a). İrrasyonel sayılar konusunda diğer bir çalışma türü de Öklid'in Usû­lü'l-hendese's\n\n onuncu makalesi va­sıtasıyla devam etmiştir. Köklü ifadeler ve irrasyonel sayıların sürekli nicelik açı­sından incelenmesini ihtiva eden onuncu makale klasik dönemde Uşûl'ün en çok şerhedilen makalesi olmuştur. Osmanlı matematiğinde bu makaleye yazılmış ba­ğımsız bir şerh tesbit edilememekle be­raber Osmanlı matematikçilerinin konuy­la olan ilgilerini klasik dönem metinlerini mütalaa ederek sürdürdükleri görülmek­tedir (meselâ bk. Abdullah b. Hüseyin el-Ahvâzî, Şerhu't-makâleti't-'âşire min Ki­tabi Öktîdis, Süleymaniye Ktp., Yazma Ba­ğışlar, nr. 1347, vr. I'1-13b, istinsah Şeker-zâde Feyzullah Sermed; Risale calâ öklt-dis fı'n-nisbe, Beyazıt Devlet Ktp., Umu­mi, nr. 4590/2, istinsah 1127). Kök hesap­ları hakkında ise hemen hemen her he­sap kitabının konuya dair bölümünde bilgi bulmak mümkündür. Ali Kuşçu, Ta­kıyyüddin er-Râsıd, Ali b. Velî gibi müel­liflerin eserlerinde özellikle kare. küp, dördüncü ve beşinci dereceden yaklaşık kök bulma hesapları ve bunların formül­leri verilmektedir (meselâ bk. Yûsuf Bur-sevî, Câmfu'l-hisâb, Süleymaniye Ktp., Lala İsmail,nr. 288, vr. 53avd.). Aynı konu­lardaki bilgiler Hulâsatü'l-hisâb şerhle­rinde de geniş olarak ele alınıp incelen­miştir.

İrrasyonel sayılar üzerine genel kitap­ların yanında az da olsa bağımsız çalışma­lar yapılmıştır. Bunların başlıcaları, Şem-seddin Muhammed b. Ebü'1-Feth es-Sû-fî'nin Reşâdü'1-hcem H-acmâli cüzû-ri'ş-şamm'\ ile(Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye. Riyâza, nr. 63, 55 varak) Cemâleddin Mu­hammed b. Ahmed b. Muhammed b. Pî-n'nın el-Yevâkitü'I-muioşşalât li'l-Ie^â-li'n-neyyirât fî a1 mâli zevâti'1-esmâ3 ve'1-munfaşilât'ıüır (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa. nr. 1292/4, vr. 35b-59a). İbn Pîrî eserinde İbnü"l-Hâim, Kalesâdîve İbn Gâzî'nin konuyla ilgili bilgilerini de tartışmaktadır.

Sittînî hesap Osmanlı matematiğinde en çok işlenen konulardan biridir. Bu ko­nudaki mevcut bilgiler, astronomi alanın­da telif edilen zîclerin mukaddimelerin­de veya ister Hindî ister zihnî olsun he­sap alanında telif edilen genel hesap ki­taplarında bulunmaktadır. Meselâ Ali Kuşçu, er'Risâletü'l-Muhammediyye adlı eserinin birinci fenninin ikinci maka­lesini sittînî hesaba ayırmış (Süleymani­ye Ktp.. Ayasofya, nr. 2733/2. vr. 117a-134b), Abdülalî el-Bircendî ise Şerhu'r-Risâle-

254

HESAP


ti'ş-şemsiyye fi'1-hisâb'mda bu konuyu iyi bir astronom olması sebebiyle geniş biçimde incelemiştir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 879, vr. 121ı>-16?). Osman-lılar'da sittînî hesap alanında temel kay­nak, Sıbtu'l-Mardînî'nin Dekâ'İku (rekâ'i-ku)'l-hakâ'ik iî mcfriieü hisâbi'd-de-rec ve'd-deka'ik adlı kitabıdır. Bu eser Muhammed b. Ebü'1-Feth es-Sûfî, Kasım-paşalı Osman Efendi. Muhammed Gam-rîel-Felekî, Hasan b. İbrahim el-Cebertî, İbrahim b. Mustafa ei-Halebî, Halît b. İb­rahim el-Azâzî gibi matematikçiler tara­fından şerh. ihtisar, teshil ve tenkih edil­miştir. Kitabı Yûnus Efendi Mekteb-i Har-biyye'deki hocalığı esnasında özet halin­de Türkçe'ye çevirmiştir (Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye.Tal'at, Felek-Türkî, nr. 51/1; King, Fihrisü't-mahtûtât, I, 527; II, 1 183). Os-manlılar'da sittînî hesap konusunda Sıb-tu'l-Mardînî'nin eserine bağlı kalmadan İzzeddin Abdülazîz b. Muhammed el-Ve-fâîve Ramazan b. Salih el-Hanekî de bi­rer eser kaleme almışlardır. Sonuçta İs­lâm medeniyetinde sittînî hesapla ilgili en çok Osmanlı döneminde telif eser ve­rildiği söylenebilir. Bu eserlerin muhteva analizleri henüz yapılmamıştır. Ancak ha­zırlanan astronomik cetvellerin, D. Kİng'in de ifadesiyle şaşırtıcı dakikliği bu alanda­ki çalışmaların neticesi olsa gerektir. Os­manlı döneminde sittînî hesap konusun­da diğer önemli bir adım Mezopotamya'-ı dan başlayan, eski Grek ve klasik İslâm I medeniyetinde ve daha sonra Osmanlı-[" lar'da devam eden astronomik hesapla-* nn sittînî hesap üzere yapılması gelene­ğinin ilk defa terkedilerek -tek örnek de olsa- ondalık kesirlere dayalı zîcin, diğer bir İfadeyle astronomik hesabın Takıyyüd-din er-Râsıd tarafından yapılmasıdır. Bu hesap tarihinde atılan önemli bir adım­dır. Sittînî hesap alanında diğer bir deği­şim de Halîfezâde İsmail Efendi'nin Cas-sini zîci tercümesi sırasında ortaya çıkan ve İsmailGelenbevî tarafından tam anla­mıyla Osmanlı hesap tekniğine yerleşti­rilen logaritmik hesap tekniğinin astrono­mik hesaplamalara uygulanmasıdır (aş. bk.).

Hesap alanında görülen diğer bir başa­rı da trigonometrik ifadelerin hesaplan­masında kaydedilen ilerlemelerdir. Bu alandaki çalışmaların ana hareket nokta­sı sin 1° değerinin tam olarak tesbit edil­mesidir. Cemşîd el-Kâşî'nin bu değeri üçüncü dereceden cebirsel bir denklem haline getirip çözmesi meseleye farklı bir boyut kazandırmıştır. Kadızâde, Kâşî"nin yöntemini yeniden ele alıp basitleştirmiş.

torunu Mîrim Çelebi de geliştirmiş ve beş farklı yöntemle istenilen değeri bul­muştur (Sâtih Zeki, 1,133-139). Mîrim Çe­lebi, trigonometrik ifadelerin değerleriy­le özel olarak ilgilenen matematikçilerin başında gelmektedir ve bu konuda Frantz VVoepcke'nin tesbitlerine göre orijinal ça­lışmalar yapmıştır ("Dİscussİon de deux methodes arabes pour determiner une valeur approchee de sin 1°", Etudes sur /es mathematiqu.es arabo- islamiqu.es | nşr. Fuat Sezgini, Frankfurt 1986, s. 614-638). Trigonometrik değerler Mezopotamya. Yunan ve klasik İslâm medeniyetinde sit­tînî hesaba göre hesaplanmaktaydı. Os-manlılar'da da bu gelenek sürmüştür; an­cak bu alanda bir istisna mevcuttur. Ta-kıyyüddin er-Râsıd, zîc hesaplamalarında yaptığı işlemin benzerini trigonometrik ifadelere de uygulamış ve trigonometrik değerleri ilk defa olarak ondalık kesirler cinsinden ifade etmiştir. Trigonometrik değerlerin tesbiti ve kullanımı üzerinde Osmanlı döneminde hemen hemen her astronom ve matematikçi durmuştur. Meselâ Muhammed b. Kâtib Sinan el-Ko-nevî, Müneccimbaşı Mustafa Çelebi diye meşhur olan Mustafa b. Ali el-Muvakkit, Salih Efendi İstanbulîgibiastronom-ma-tematikçiler bunların başında gelmekte­dir.

Osmanlı hesap tarihinde diğer önemli bir gelişme, logaritmik hesap teknikleri­nin İslâm medeniyeti açısından ilk defa kullanılmasıdır. Logaritmik hesabın da­yandığı teme! zihniyet, klasik İslâm (İbn Yûnus es-Safedî) ve Osmanlı (Ali b. Velî) ma­tematiğinde de mevcut olmakla beraber, bir hesap tekniği niteliğiyle 1614"te İskoç-yalı matematikçi Napier tarafından icat edilmiştir. Tesbit edildiğine göre Osman­lı matematiğinde logaritmadan bahse­den ilk matematikçi, İstanbul'da yetişen astronomlardan Halîfezâde İsmail Efen-di'dir. İsmail Efendi. Fransız astrono­mu J. Cassini'nin Tables astronomiqu-es adlı zîcini 1186'da (1772) Tuhfe-i Be-hîc-i Rasînî Terceme-i Zîc-i Kasini adıyla Türkçe'ye kazandırmıştır. Halîfe-zâde'nin en önemli katkısı. Zîc-i Kasini tercümesinin başında ilk defa logaritma cetvellerini vermesi ve 1 "den 10.OOO'e ka-darki pozitif tam sayıların cetvelleri ya­nında 0°'den 45°'ye kadar yayların daki­ka dakika sinüs ve tanjantlarının logarit­malarını gösteren birer cetvel ilâve etme­sidir. Ancak bu alanda ilk bağımsız telif -tercüme eser, Cevat İzgi'nin tesbitine gö­re, Şekerzâde lakabıyla tanınan Seyyid Feyzullah Sermed İstanbulî'ye aittir. Mak-

sadeyn fî halli'n-nisbeteyn adını taşı­yan bu eser, bir Macar matematikçisinin çalışmasından hareketle 1194 (1780) yı­lında tercüme-telif tarzında hazırlanmış­tır (İzgi, l, 253). Kitap büyük oranda loga­ritmanın astronomi işlemlerinde kullanıl­masından bahsetmektedir (İstanbul Be­lediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cev­det, nr. K 78, müellif nüshası). Osmanlı-lar'da bu alanda hazırlanan ikinci müsta­kil kitap Gelenbevî'nin Şerh-i Cedâvi-Iü'l-ensâb'\d\r. Şerh-i Logaritma olarak da tanınan eser, logaritma cetvellerinin çıkarılması ve kullanılmasına dair olup iki makale üzerine tertip edilmiştir. Birinci makalede pozitif tam sayılarla sinüs ve tanjantların logaritma cetvellerinin çıka­rılması, ikinci makalede bu üç cetvelin kullanım şekilleri ele alınmaktadır. Eserin sonunda 1 'den 10.000'e kadar olan pozi­tif tam sayıların logaritmaları ile 0°'den 90°'ye kadar olan yayların dakika dakika sinüsleriyle tanjantlarının logaritmalarını içeren bir cetvel bulunmaktadır. Gelen­bevî, hesap ve cebire dair Hisâbü'1-kü-sûr'unda da Osmanlı matematiğinde ilk olarak logaritmik üs almadan bahset­mekte ve konunun teorik çerçevesini ver­mektedir (İÜ Ktp., TY, nr. 1592, vr. 35b-36a). Bu alanda yukarıda literatür bölü­münde zikredilen Hüseyin Rıfkı Tamânî ve İbrahim Edhem Paşa'nın eserleriyle Müneccimbaşı Müftîzâde Osman Sâib b. Hoca Abdürrahim'in Logaritma Risale­si gelmektedir. Bütün bu eserler Türk­çe'dir. Tercüme ve telif esnasında bu ye­ni tekniğin dayandığı temel kavramlar Arapça'dan türetilen kelimelerle ifade edilmiştir. Bugün hâlâ logaritmik hesap­ta kullanılan Arapça terimler Osmanlı ule­mâsının tesbit ettikleridir (logaritmanın Osmanlı matematiğine girişi için bk. İzgi, 1.252-260).

Osmanlı matematiğinde yerleşik olan terkim usulünü bir kenara bırakarak ye­nisini icat etme teşebbüsleri de vardır. Bunlardan en çok bilineni Takıyyüddin er-Râsıd'ın giriştiği, ancak kendisinden son­ra tutulmayan ve devam ettirilmeyen te­şebbüstür. Belki de Takıyyüddin'in bazı çalışmalarının daha sonraki Osmanlı ma­tematiğinde dikkat çekmemesinin temel sebebi budur. Takıyyüddin'in bu teşebbü­sünün sebepleri arasında, mevcut terkîm usulünün ondalık kesirleri ifade etme ko­nusundaki yetersizliği sayılabilir.

Matematikte ve hesap anlayışında bü­yük dönüşüm XIX. yüzyılın başlarında ya­şanmıştır. Bu döneme kadar devam eden kısmî tercümelerle. Osmanlı matematik-

255


HESAP

çilerinin modern Batı Avrupa matemati­ğinin temel kavramve teknikleriyle tanış­mış olmalarına rağmen köklü bir dönü­şüm yaşanmamıştı. Bu konuda ünlü ta­bip Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi'-nin, Fransız matematikçisi Bossufnün Cours complet de mathematiques adlı eserini Türkçe'ye çevirmesi bir merhale teşkil etmektedir. Ancak ilk defa Başho-ca İshak Efendi'nin Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziyye adlı eserinin hesap bölümüy­le modern sayı anlayışı sistematik bir bi­çimde Osmanlı matematiğine girmiştir. Böylece Osmanlı matematikçileri reel sa­yılar, karmaşık sayılar ve diğer sayı çeşit­leriyle tanıştılar. Öte yandan integral ve diferansiyel gibi yeni hesap teknikleri, modern sayılar teorisi ve sınıflandırma­ları da Osmanlı matematiğine girmiş ol­du. Bu modern hesap anlayış ve teknik­leri, XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra özellikle İstanbul'da basılan hesaba dair eserlerle tam anlamda yerleşti. Bu yüz­yılın sonunda dikkati çeken bir olay da Os­manlı matematiğinde ismi bilinen ilk ka­dın matematikçi olan Ahmed Cevdet Pa-şa'nın kızı Emine Semiye Hanım'ın Hulâ-sa-i îlm-i Hisâb adlı Türkçe eserini kale­me alarak(İstanbul 1309) müslüman ka­dınlar için matematik eğitiminin gerekli­liği üzerinde durmasıdır.

Matematik kavramlarının felsefî boyu­tu Osmanlı döneminde genelde felsefe, kelâmî felsefe ve matematik eserlerinin mukaddimelerinde ele alınırdı. XIX. yüz­yılın ikinci yarısından sonra bu konuyla ilgili Batı Avrupa matematiğinden çevri­len eserlerin etkisi Osmanlı matematik­çileri arasında ilgi uyandırmıştır. Bu alan­da ilk dikkate değer çalışma. Ahmed Cev­det Paşa'nın oğlu Ali Sedad'ın Mîzânü '1-ukül fi'1-mantık ve'1-usûl adlı eserinde mantığın modern cebire uygulanması ko­nusunda verdiği bilgilerdir (İstanbul 1303, s. 204-241). Ali Sedad ayrıca, Kavâidü't-tahavvülât fî harekâti'z-zerrât adlı ese­rinde modern matematiğin integral ve diferansiyel bölümlerinde ortaya koydu­ğu limit, sonsuzluk vb. kavramları klasik Eş'arî kelâmı birikimine uygulamakta, böylece muhtemelen ilk olarak modern matematik verileriyle klasik birikimi yo­rumlama teşebbüsüne girişmektedir (İs­tanbul 1303, s. 123-129). Ancak Osmanlı-lar'da modern matematik felsefesiyle il­gili ciddi bir literatür oluşturan âlim Sa­lih Zeki'dir. Salih Zeki, H. Poincare'den yaptığı çeviriler yanında Dârülfün un Fen Fakültesi Mecmuası'nda da konuyla il­gili telif makaleler yayımlamıştır. Ayrıca

bu alanda Mühendis Misbâh. Mehmed Nâdir, Ali Allahyar. Hüsnü Hamit Sayman gibi matematikçilerin aynı mecmuada yayımlanan çalışmaları da dikkate alın­malıdır (1916-1933 yılları arasında yayım­lanan sayılar).

Osmanlılar'da hesap konusunda dik­kat edilmesi gereken diğer bir nokta he­sap tarihiyle ilgili çalışmalardır. Osmanlı dönemi boyunca çeşitli matematik eser­leri üzerine yazılan şerhlerde bu ilmin geçmişine ilişkin bilgi verildiği görülmek­tedir. Ancak tarih anlayışı çerçevesinde hesap tarihi ilk defa Salih Zeki tarafından ele alınmıştır. Salih Zeki, konuyla ilgili Batı Avrupa kaynaklarını da göz önünde tutarak, ancak yer yer onları eleştirerek doğrudan İstanbul kütüphanelerindeki yazmalar üzerinde çalışmış ve bu çalış­malardan elde ettiği verilerin yardımıyla İslâm ve Osmanlı aritmetik, geometri. trigonometriye astronomi tarihi hakkın­da orijinal tesbitlerde bulunmuştur. Onun Âsâr-ı BâAiyesi"nin II. cildi, ilk sistemli İslâm ve Osmanlı matematik tarihi ka­bul edilebilir; Kâmûs-ı Riyöziyyût adlı eserinde de konuyla ilgili maddelerde önemli bilgiler vermektedir. Salih Zeki'-nin bu çalışmaları öğrencileri Mehmet Fa-tin Gökmen. Hüsnü Hamit Sayman, Ah­met Hamit Dilgan gibi matematikçiler tarafından devam ettirilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA :



Gazzâlî, Tehâfütü'l-fetâsife(nşr. Rızâ Saâde), Beyrut 1981, s. 243; Muhammed b. Eşref es-Se-merkandî. Eşkâlü't-te'sis bi-Şerht Kâdîzâde (nşr. Muhammed Süveysî), Tunus 1984, s. 23-26; İbn Ebû Usaybia, 'Uyûnü't-enbâ', II, 207; Âşıkpaşazâde, Târih, s. 42; Sehâvî. ed-Dav'ü'l-lâmF, Beyrut, ts. (Dârül-Mektebetil-Hayât), V, 278; Ali Tûsî, Tehâfütü'l-fetâsife (nşr. Rızâ Saâ­de), Beyrut 1981, s. 243; Taşköprizâde. Miftâ-hu's-sa'âde, I,349-350,368-375; a.mlf.. eş-Şe-kâ'ik, s. 14-17, 107-108. 160-162. 170-171, 181-185, 273, 327-328; Keşfü'z-zunûn, I, 41. 105, 142, 159, 249, 365, 367. 392, 753-754, 859, 870, 940; II, 966, 982, 1062, 1371, 1603, 1770, 1820, 2010, 2011; Atâî. Zeyl-i Şekâik, s. 286-287, 567;Muhibbî. Hulâşatü'l-eşer, III, 128-130; IV, 44; Mehmed Esad. Mİr'ât-ı Mühendis-hane-i Berri-i Hümâyun, İstanbul 1312, s. 27, 32-33, 39, 62, 64, 66, 74; a.mlf., Mir'ât-ı Mek-teb-i Harbiyye, İstanbul 1315, s. 32-42; Cebertî, 'Acâ'ibü't-âşâr, 1,440-466, 525;Siciil-i Osman'ı, I, 232, 371-372, 432; II, 152, 508; III, 207, 287; IV, 310, 376-377, 555, 1236; Cevdet. Târih, IV, 211; V, 109; İsmet. Tekmiletü'ş-Şekâik, s. 120; Ali Sedad, Kauâidü't-tahauuütât fi harekâti'z-zer-rât, İstanbul 1300, s. 123-129; a.mlf., Mîzânü'l-ukül fi'l-mantık ue'l-usül, İstanbul 1303, s. 204-241; Salih Zeki. Âsâr-ı Bakiye, İstanbul 1329,1, 133-139, 178-203; II, 5-244,264-301; Osmanlı Müellifleri, [, 294, 392; II, 8, 257, 284; III, 142-143, 150-151, 257-260, 272, 279-281, 283, 285-286. 288, 298-299, 300-331; Storey. Per-

sian Literatüre, 11/1, s. 10, 67, 71-83; Brocke!-mann.GAL, 11,99-100,320-321, 357-359, 368, 371, 415; SuppL, II, 117-118, 154, 159, 273, 295, 301. 442, 483-485, 487, 495, 496, 498-499, 536, 596, 665, 943, 1018; Uzunçarşılı, Os­man/ı Tarihi, 111/2, s. 517; İzaha 'l-meknûn, 1, 361, 416, 546, 604; II, 439, 551,628,630, 636, 638, 642; HediyyetüVarifin. I, 300, 560, 586, 620, 759-760; II, 217, 248, 257, 260, 412, 435; Aydın Sayılı. The Obseruatory İn islam, Ankara 1960, s. 289-305; Hüseyin Gazi Yurdaydın. Mat­rakçı Nasüh, Ankara 1963; DSB, XI, 227-229; Suter, Die Mathematîker, s. 151, 178, 187-188, 190, 191-192, 198; Ramazan Şeşen. Neüâdîrü'l-mahtûtat, Beyrut 1975.111,31, 154-155; a.mlf.. "Meşhur Osmanlı Astronomu Takîyüddin el-Râsid'm Soyu Üzerine", Erdem, İV/10, Anka­ra 1987, s. 165;Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim (Kazancıgill, s. 19-20, 28, 30,49, 61-63, 72-73, 83, 92-93, 95-99, 100, 101, 103, 104, 106, 140, 199-201, 203-204, 206-207, 213-214, 221; a.mlf.. "Ali Kuşçu", M, I, 322-323; D. A. King, Fihrisü'l-mahtûtâti'l-cilmiyyeti't-mah-füza bi-Dâri'l-kütübi'l-Mışriyye, Kahire 1981, I, 527, 578, 583; II, 930-931, 932-933, 954-955, 1183; a.mlf.. islamic Mathematicai Ast-ronomy, London 1986, s. 248-249, 250-251; Vsdinlİ Tevfik Paşa, Linear Aigebra (nşr Kazım Çeçen], İstanbul 1988,s. 18-41;RüşdîRâşid. Tâ-rihu'r-riyâziyyeti'l-'Arabiyye beyne'l-cebr ue'l-hisâb, Beyrut 1989, s. 105-163, 317-346; Rem­zi Demir, Takiyüddin'in Ceridet el-DûrerueHa-ridet el-Fiker Adlı Eseri ue Onun Ondalık Ke­sirleri Astronomi ue Trigonometriye uygula­ması (doktora tezi, 1992, AÜ Sosyal Bilimler Ens­titüsü!; İhsan Fazlıoğlu, İbn el-Hauuâm ue Eseri el-Feuâid el-Bahâiyye /E el-Kauâid ei-Hİsâbîyye-Tenkitll Metin ue Tarihi Değerlendinne (yüksek lisans tezi, 1993, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsül, s. 21 -22, 37-44; a.mlf., "İbn el-Havvâm. Eserleri ve el-Fevâid el-Bahâiyye fî el-Kavâid el-Hİsâ-biyye'deki Çözümsüz Problemler Bahsi", Os-manlt BUİmİ Araştırma lan (haz. FezaGünergun), İstanbul 1995, s. 69-128; Cevad İzgi, Osman/ı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997,1, 165-236, 252-260; Sevim Tekeli. "Osmanlıların Astronomi Tarihindeki En Önemli Yüzyılı", Prof. Dr. Nüz-het Gökdoğan Sempozyumu, İstanbul Üniuer-sitesi'nin Kuruluşunun 40. Yıldönümü, İstan­bul 1994, s. 69-85; a.mlf.. "Nasirüddin, Takı-yüddin ve Tycho Brahe'nİn Rasad Aletlerinin Mukayesesi", DTCFD, XVI/3-4(l958), s. 301-353; a.mlf., "Onaltıncı Yüzyıl Trigonometri Ça­lışmaları Üzerine Bir Araştırma: Copernicus ve Takiyuddîn", Erdem, 11/4, Ankara 1986, s. 219-272; a.mlf., "Takıyüddin", TA, XXX, 358-360; Kemal Beydİlti, Mühendishane, İstanbul 1995, s. 282, 378. 389. 401, 413; G. Saliba, "al-Qushjis Reform of the Ptolemaic Model for Mercury". Journal Arabic Sciences and Philosophy, MI/2 (1933). s. 161-203;Semuhi Sonar. "İbrahİmEd-hem Paşa'nın Kitâbu Usûli'l-Hendese'si Hak­kında", Araştırma, 11, Ankara 1964, s. 145-178; S. Brentjes, "The First Perfect Numbers and Three Types of Amicable Numbers in an Ma-nuscript on Elemantary Number Theory by ibn Fallus", Erdem, İV/11, Ankara 1988, s. 467-483; a.mlf., "İbn Fallûs'un Eiemanter Sayı Te­orisi Üzerine Olan Bir Yazmasındaki İlk Yeri Mükemmel Sayı ve Dost Sayıların Üç Çeşiti" (trc. Melek Dosay). a.e., İV/11 (1988), s. 485-500; "Ahmet Efendi Müneccimbaşı", TA, I, 255; "Atıf, Mehmed Kuyucakh", a.e., IV, 139; J. H.

256


Yüklə 1,23 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   28




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin