VeziRLİk-sadrazamlik vezir Kelimesi ve Vezirlik Müessesesinin Kökeni

FAYDALANILAN/TAVSİYE EDİLEN KAYNAK VE ARAŞTIRMALAR

Abdülmün‘im Macid, Nüzumu Devleti selâtîni’l-Memâlîk ve rüsûmühüm fî Mısr, I-II, Kahire 1979-1967.

Ahmed Âsım Efendi, Kâmus Tercümesi, I-IV, İstanbul 1304-1305.

Ahmed Emin, Duha’l-İslâm, I-III, Kahire 1997.

Alaslan, Hamdi, “İslâm Devletlerinde Vezirlik Müessesesine Genel Bir Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları, 98 (1995), s. 1-23.

Arîb b. Sa‘d (ö. 369/979-980), Sılatü Târîhi’t-Taberî (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl) (Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk içinde), XI, 11-184, Kahire 1990.

Âşûr, Saîd A., el-Müctema‘u’l-Mısrî fî ‘asri Selâtîni’l-Memâlîk, Kahire 1992.

Ayalon, David, “The System of Payment in Mamluk Military Society”, JESHO, I (1958), s. 37-65, s. 257-295.

Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler Döneminde Vezirlik (1250-1517), İstanbul 2009.

———, Türk Memlükler Döneminde Saray Ağalığı Üstâdârlık (1250-1382), İstanbul 2008.

Aykaç, Mehmet, Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750-847), Ankara 1997.

Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (çev. Hakkı Dursun Yıldız), Ankara 1990.

Baybars el-Mansûrî, Rükneddin en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî (ö. 725/1325), Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-Hicre (nşr. Donald S. Richards), Beyrut 1998.

el-Cehşiyârî, Muhammed b. Abdûs b. Abdullah (ö. 331/942), Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-küttâb (nşr. Mustafa es-Sekkâ v.dğr.), Kahire 1980.

el-Cevherî, İsmail b. Hammâd (ö. 400/1009’dan önce), es-Sıhâh (nşr. Halil Me’mûn Şeyhâ), Beyrut 2008.

ed-Dûrî, Abdülaziz, el-‘Asru’l-‘Abbâsiyyü’l-evvel, Beyrut 1997.

———, Târîhu’l-‘Irâki’l-iktisâdî fi’l-karni’r-râb‘ii’l-hicrî, Beyrut 1995.

Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Ahmed b. Davud (ö. 282/895), el-Ahbârü’t-tıvâl (nşr. Abdülmün‘im Âmir), Kahire 1960.

el-Ensârî, Nâsır, el-Mücmel fî târîhi Mısr, Kahire 1997.

el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed (ö. 370/980), Tehzîbü’l-lüğa (nşr. Riyâd Zeki Kasım), I-IV, Beyrut 2001.

Goitein, S. D., Studies in Islamic History and Institutions, Leiden 1968.

Hasan el-Bâşâ, el-Fünûnü’l-İslâmiyye ve’l-vezâif ‘ale’l-âsâri’l-‘Arabiyye, I-III, Kahire, ts.

Hasan İbrahim Hasan-Ali İbrahim Hasan, en-Nüzumü’l-İslâmiyye, Kahire, ts.

Hasan İbrahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi (çev. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1991-1992.

Hatîb el-Cevherî, Nureddin Ali b. Davud b. İbrahim es-Sayrafî (ö. 900/1495), İnbâü’l-hesr bi-ebnâi’l-‘asr (nşr. Hasan Habeşî), Kahire 1970.

el-Hemedânî, Muhammed b. Adülmelik (ö. 521/1127), Tekmiletü Târîhi’t-Taberî (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl) (Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk içinde), XI, 185-458, Kahire 1990

İbn Abdüzzâhir, Ebü’l-Fazl Muhyiddin Abdullah (ö. 692/1293), er-Ravzü’z-zâhir fî sîreti’l-Meliki’z-Zâhir (nşr. Abdülaziz el-Huveytır), Riyad 1976.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Şihabeddin Ahmed b. Yahya (ö. 749/1349), Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr, Memâlikü Mısr ve’ş-Şâm ve’l-Hicâz ve’l-Yemen (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Kahire 1985.

———, et-Ta‘rîf bi’l-mustalahi’ş-şerîf (nşr. Muhammed H. Şemseddin), Beyrut 1988.

İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihabeddin Ahmed b. Ali el-Askalânî (ö. 852/1449), ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine (nşr. Abdülvâris M. Ali), I-IV, Beyrut 1997.

İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed (ö. 808/1406), Kitâbü’l-‘İber ve dîvânü’l-mübtede ve’l-haber fî eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men ‘âsarahüm min zevi’s-sultâni’l-ekber (nşr. Halil Şehhâde), I-VIII, Beyrut 2001.

İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân (nşr. İhsan Abbas), I-VIII, Beyrut 1978.

İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed (ö. 930/1524), Bedâi‘u’z-zühûr fî vekâi‘i’d-dühûr (nşr. Muhammed Mustafa), I-V, Kahire 1982-1984.

İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed (ö. 420/1030), Kitâbü Tecâribi’l-ümem ve teâkıbi’l-himem (nşr. Ebü’l-Kasım Emâmî), I-VIII, Tahran 2001.

İbn Şahin ez-Zâhirî, Garsüddin Halil (ö. 873/1468), Zübdetü Keşfi’l-memâlik ve beyâni’t-turuk ve’l-mesâlik (nşr. Paul Ravaisse), Paris 1894.

İbn Şeddâd, İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrahim (ö. 684/1285), Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir (nşr. Ahmed Hutayt), Beyrut 1983.

İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf (ö. 874/1469), el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî (nşr. Muhammed M. Emin-Nebîl Muhammed Abdülaziz), I-XII, Kahire 1984-2006.

———, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XII, Kahire 1956, XIII (nşr. Fehim M. Şeltût), Kahire 1970, XIV (nşr. Cemal M. Muhriz-Fehim M. Şeltût), Kahire 1971, XV (nşr. İbrahim Ali Tarhan), Kahire 1972, XVI (Cemaleddin eş-Şeyyâl-Fehim M. Şeltût), Kahire 1972.

İbn Vâsıl, Cemaleddin Muhammed b. Salim (697/1298), Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb, (nşr. Haseneyn M. Rebî‘), IV-V, Kahire 1972-1977; a.g.e. (nşr. Ömer A. Tedmürî), Kahire 2004.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali (ö. 597/1201), el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (nşr. Muhammed-Mustafa Abdülkadir Atâ), I-XVIII, Beyrut 1982.

İbnü’l-Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-târih (nşr. C. J. Tornberg), I-XIII, Beyrut 1399/1979.

İbnü’l-Fuvatî, Kemaleddin Abdürrezzak b. Ahmed (ö. 723/1323), el-Havâdisü’l-câmi‘a ve’t-tecârubi’n-nâfi‘a fi’l-mieti’s-sâbi‘a (nşr. Mustafa Cevad), Bağdat 1351.

İbnü’l-Kûtiyye, Muhammed b. Ömer (ö. 367/977), Târîhu iftitâhi’l-Endelûs (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire 1989.

İbnü’s-Sayrafî, Ebü’l-Kasım Eminüddin Ali (ö. 542/1147), el-İşâre ilâ men nâle’l-vizâre (nşr. Abdullah Muhlis), Kahire 1923.

İbnü’t-Tıktakâ, Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ (ö. 709/1309’dan sonra), el-Fahrî fi’l-âdâbi’s-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye, Beyrut, ts.

İbnü’t-Tuveyr, Ebû Muhammed el-Murtezâ Abdüsselam b. el-Hasan el-Kayserânî (ö. 617/1220), Nüzhetü’l-mukleteyn fî ahbâri’d-devleteyn (nşr. Eymen Fuâd Seyyid), Beyrut 1992.

İnalcık, Halil, “Vezir” (Osmanlılar), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XLIII (2013), s. 90-92.

İpşirli, Mehmet, “Bâbıâli”, DİA, IV (1991), s. 378-386.

———, “Sadrazam”, DİA, XXXV (2008), s. 414-419.

el-Kalkaşendî, Ahmed b. Ali (ö. 821/1418), Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ, I-XV, Kahire 1963.

Kazıcı, Ziya İslâm Müesseseleri Tarihi, İstanbul 1991.

———, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2009.

Kimber, R. A., “The Early Abbasid Vizierate”, Journal of Semitic Studies, XXXVII/1 (1992), s. 65-86.

el-Kindî, Muhammed b. Yusuf (ö. 350/961), Kitâbü’l-Vülât ve’l-kudât (nşr. Hasan Ahmed Mahmud), Kahire, ts.

Koca, Salim, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilât”, Türkler, V (2002), s. 147-162.

Kopraman, Kazım Yaşar, “Memlûkler Döneminde Mısır’da Sosyal Hayat”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, VII (1992), s. 17-48.

———, “Mısır Memlûkleri (1250-1517)” a.g.e., VI, 433-543.

Kortantamer, Samira, “Memlûklarda Devlet Yönetimi ve Bürokrasi” Tarih İncelemeleri Dergisi, II (1984), s. 27-45.

Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul 1981.

el-Kudâî, Muhammed b. Selâme (ö. 454/1062), Târîhu’l-Kudâî: Kitâbü Uyûni’l-maârif ve fünûnü ahbâri’l-halâif (nşr. Cemil Abdullah M. el-Mısrî), Mekke 1995.

el-Kürevî, İbrahim Selmân, Nizâmü’l-vizâre fi’l-‘asri’l-‘Abbâsiyyi’l-evvel, İskenderiye 1989.

Little, Donald P., “Notes on the Early Nazar al-Khass”, The Mamluks in Egyptian Politics and Society (ed. Thomas Philips-Ulrich Haarmann), Cambridge 1998, s. 235-253.

Mahmud Hilmi, “el-Vizâre fi’d-devleti’l-İslâmiyye”, Mecelletü’l-Bahsi’l-İlmî ve’t-Türâsi’l-İslâmî, I (Mekke 1398/1978), s. 155-163.

el-Makkarî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 1041/1632), Nefhu’-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb (nşr. İhsan Abbâs), I-VIII, Beyrut 1968.

el-Makrîzî, Takıyyüddin Ahmed b. Ali (ö. 845/1441), Kitâbü’l-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr, I-II, Beyrut, ts.

———, Kitâbü’l-Mukaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), I-VIII, Beyrut 1991.

———, Kitâbü’s-Sülûk li-ma‘rifeti düveli’l-mülûk (nşr. M. Mustafa Ziyâde-Saîd A. Âşûr), I-XII, Kahire 1956-1973.

el-Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb (ö. 450/1058), el-Ahkâmü’s-sultâniyye, Beyrut 1985.

———, Kavânînü’l-vizâre (nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed-M. Süleyman Davud), İskenderiye 1978.

Mekîn b. el-Amîd, Ebü’l-Mekârim Circis (ö. 672/1273), Ahbârü’l-Eyyûbiyyîn (nşr. Claude Cahen, Bulletin D’Études Orientales, XV [Damas 1955-1957] içinde), s. 127-184.

Merçil, Erdoğan, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 2007.

———, “Selçuklular” (Selçuklular’da Devlet Teşkilâtı), DİA, XXXVI (2009), s. 389-392.

el-Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin (ö. 345/956), Mürûcü’z-zeheb ve me‘âdinü’l-cevher (nşr. Charles Pellat), I-VII, Beyrut 1966-1979.

———, et-Tenbîh ve’l-işrâf, Leiden 1893.

Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti (çev. Salih Şaban), İstanbul 2000.

Mumcu, Ahmet, Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara 1986.

El-Münâvî, Muhammed Hamdi, el-Vizâre ve’l-vüzerâ fi’l-‘asri’l-Fâtımî, Kahire, ts.

Nerşahî, Ebû Bekir Muhammed b. Cafer (ö. 348/959), Târîhu Buhârâ (nşr. Emin Abdülmecid Bedevî-Nasrullah M. et-Tarâzî), Kahire 1965.

Nuhoğlu, Güller, “Gazneli Devlet Teşkilatı”, Türkler, V, 286-308.

Nureddin Âl-i Ali, Endülüs Tarihi (çev. Hakkı Uygur), İstanbul 2010.

En-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, I-XVIII, Kahire, ts., XIX-XXVII (nşr. M. Ebü’l-Fazl-Ali M. el-Bicâvî-Hüseyin Nassâr v.dğr.), Kahire 1975-1985, XXIX (nşr. M. Ziyâeddin er-Reyyis-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1992, XXX (nşr. Muhammed A. Şaîre-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1990, XXXI (nşr. el-Bâz el-Arînî-Abdülaziz el-Ehvânî), Kahire 1992, XXXII (nşr. Fehim M. Şeltût-Abdülaziz el-Ehvânî-Saîd A. Âşûr), Kahire 1998, XXXIII (nşr. Mustafa Hicâzî-M. Mustafa Ziyâde), Kahire 1997.

Özaydın, Abdülkerim, “Vezir” (Müslüman Türk Devletlerinde Vezirlik), DİA, XLIII (2013), s. 82-87.

Özdemir, Mehmet, Endülüs Müslümanları: Medeniyet Tarihi, Ankara 1997.

Özkuyumcu, Nadir, “Tolunoğulları”,Türkler, V, 15-38.

———, “İhşîdîler”,a.g.e., V, 39-59.

Palabıyık, M. Hanefi, “Gazneliler Devleti’nde Teşkilat ve Kültür”, Yeni Türkiye, 45 (2002), s. 29-53.

Rayyıs, Ziyauddin, İslamda Siyasi Düşünce Tarihi (çev. İbrahim Sarmış), İstanbul 1995.

Es-Sâbî, Hilâl b. Muhassin (ö. 448/1056), Rüsûmü dâri’l-hilâfe (nşr. Mîhâîl Avvâd), Beyrut 1986.

———, el-Vüzerâ ev Tuhfetü’l-ümerâ fi târîhi’l-vüzerâ, Beyrut 1904.

Es-Safedî, Selâhaddin Halil b. Aybek (ö. 764/1363), Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât (nşr. Helmut Ritter v.dğr.), I-, Wiesbaden 1962-,.

Es-Sem‘ânî, Abdülkerim b. Muhammed (ö. 562/1167), el-Ensâb (nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî), I-V, Beyrut 1988.

Sevim, Ali-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995.

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu (ö. 654/1256), Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân, VIII/1-2, Haydarâbâd 1951-1952.

Sourdel, Dominque, Le Vizirat ‘Abbâside, Damas 1959.

Es-Sûlî, Ebû Bekir Muhammed b. Yahya (ö. 335/946), Kısmün min ahbâri’l-Muktedir-Billâh el-‘Abbâsiyye min sene 295 ilâ 315 hicriyye (nşr. Halef Reşid Nu‘mân), Bağdat 1999.

Es-Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir (ö. 911/1505), Hüsnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhire, Kahire, ts.

Şeşen, Ramazan, Salâhaddîn Eyyûbi ve Devri, İstanbul 2000.

———, Salahaddin’den Baybars’a Eyyubiler-Memluklar (1193-1260), İstanbul 2007.

Et-Taberî, Muhammed b. Cerîr (ö. 310/922), Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), I-XI, Beyrut, ts.

Taceddin es-Sübkî, Abdülvehhab (ö. 771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ (nşr. Mahmud M. et-Tanâhî-Abdülfettah M. el-Hulv), I-X, Kahire 1964-1976.

Taneri, Aydın, “Hârizmşahlar”, DİA, XVI (1997), s. 228-231.

———, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîr-i A’zamlık (1299-1453), Ankara 1974.

———, “Selçuklu-Osmanlı Çizgisinde Harezmşahlar Vezâreti”, Tarih Enstitüsü Dergisi (TED), VII-VIII (1977), s. 17-54.

Tekindağ, M. C. Şehabeddin, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961.

Turan, Refik, Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması, İstanbul 1995.

Usta, Aydın, Türklerin İslamlaşma Serüveni (Sâmâniler Devleti 874-1005), İstanbul 2007.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara 1988².

———, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1988.

“Vezîr”, İslam Ansiklopedisi (İA), XIII (1993), s. 309-314.

Watt, W. Montgomery, Islamic Political Thought, Edinburgh 1968.

El-Ya‘kûbî, Ahmed b. İshak b. Vâzıh (ö. 292/905), Târîhu’l-Ya‘kûbî, I-II, Beyrut 1995.

Yâkût, Şihabeddin b. Abdullah el-Hamevî (ö. 626/1228), Mu‘cemü’l-büldân, I-VII, Beyrut 1995-1996.

———, Mu‘cemü’l-üdebâ (nşr. İhsan Abbâs), I-VII, Beyrut 1993.

Yiğit, İsmail, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi: Memlûkler, VII, İstanbul 1991.

El-Yûnînî, Ebü’l-Feth Kutbüddin Musa b. Muhammed (ö. 726/1326), Zeylü Mir’âti’z-zamân, I-IV, Haydarâbâd 1954-1961; a.g.e. (nşr. Hamza Abbas), I-III, Abudabi 2007.

El-Yüzbekî, Tevfik Sultan, el-Vezâre neş’etühâ ve tetavvuruhâ fi’d-devleti’l-‘Abbâsiyye, Bağdat 1970.

Zaman, Muhammad Qasım-Th. Bianquis-Anne-Marie Eddé, “Wazîr”, EI², XI (2002), s. 185-191.

Ez-Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1347), el-‘İber fî haber men ‘aber, I-II, Beyrut 1997.

———, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm: sene 651-700 (nşr. Ömer A. Tedmürî), Beyrut 1999-2000.

Ez-Zehrânî, Muhammed Müsfir, Nizâmü’l-vizâre fi’d-devleti’l-‘Abbâsiyye 334-590 ‘Ahdânü’l-Büveyhî ve’s-Selcûkî, Beyrut 1986.

Zeydân, Corcî, Târîhu’t-temeddüni’l-İslâmî (nşr. Hüseyin Mü’nis), I-V, Beyrut-Kahire, ts.

FATİH YAHYA AYAZ

ADANA 2013