Xix asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida turkistonda ijtimoiy pedogogik fikrlar

Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik xizmatlari
The content of these papers varied – some were extremely critical of the traditional religious hierarchy, while others sought to win over more conservative clergy. Some explained the importance of Central Asian participation in Russian politics through the Duma, while others sought to connect Central Asian intellectuals to those in cities like Cairo and Istanbul. The Jadids also used fiction to communicate the same ideas, drawing on Central Asian as well as Western forms of literature (poetry and plays, respectively). For example, the Bukharan author Abdurrauf Fitrat criticized the clergy for discouraging the modernization he believed was necessary to protect Central Asia from Russian incursions.
Bu davrga oid ma’lumotlar turlicha talqinga ega - ba'zilar an'anaviy diniy ierarxik g’oyalar tarafdorlari bo’lgan bir paytda, boshqalar konservativ yondoshuvdagi ruhoniylarg’oyalari ustidan g'alaba qozonish uchun harakatqilardi. Ba'zilar Markaziy Osiyoga nisbatan Rossiya siyosatida Dumada orqali ishtirokini ahamiyatli deb qaragan bir vaqtda, boshqalar Qohira va Istanbul kabi shaharlar ziyolilari bilan birlashishni yoqladilar.Jadidlar xalqqa ta’sir ko’rsatishning G’arbda rivojlangan shakllari she’riyat va spektakllar vosatasidan foydalanganlar. Buxorolikma’rifatparvar Abdurauf Fitrat ma’rifatga to’sqinlik qilayotgan ruhoniylarni tanqid qildi. Uning fikricha,Markaziy Osiyoni Rossiya istibdodidan qutqarish asosiy masala edi.
XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlarida o’nlab “usuli jadid” maktablari ochildi. Uni bitirganlar orasidan Turkiston manaviy- marifiy dunyosini milliy uyg’onishiga kuchli ijobiy tasir qiladigan zabardast namoyandalar yetshib chikdi. Ularning “birinchisi”, “Turkiston jadidlarining otasi ”Mahmudxo’ja Behbudiydir. Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yilning 19 yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog’ida ruhoniy oilasida dunyoga keldi. Otasi Behbudxo’ja Solixo’ja o’g’li Ahmad Yassaviy avlodlaridan bo’lib, onasiesa, asli xorazmlik bo’lgan. Otasi 1898 yil vafot etgach, utog’asi, qozi Muhammad Siddiq tarbiyasida bo’lib, undan arab, forsiy tllarini chuqur o’rganadi. Behbudiy dastlab Samarqand, so’ngra Buxoro madrasalarida tahsil oladi. Tnimsizva quntbilano’qib, imom-xatb, so’ngra qozi, muftdarajasiga ko’tariladi. Bu mansablar shariatning yuqori maqomlari hisoblangan. Safardan qaytb kelgach, yangi usul maktablarini ochish yo’lida g’ayrat ko’rsatadi. Shunday maktablardan birini Behbudiy Samarqandda birinchilardanbo’lib 1904 yilda o’zuyida tashkilqildi.
Mahmudxo’ja Behbudiy 1911 yilda “Padarkush”nomli drama yozdi. U bu asarida o’zining sevimli mavzusi — barchani ilm-marifatli bo’lishga chaqirish, ilmsizlik balosini daf qilish g’oyasini qalamga olgan.
Munavvarqori Abdurashidxonov Vatan va millat fidoyisi, mustamlakachilikning chorizm va sho’ro ko’rinishlarini ayovsiz fosh qiluvchi marifiy, siyosiy arbob, tolmaskurashchi, jadidchilik harakatning yirik namoyandasidir. Munavvarqori ham “usuli savtya” maktabiga ixlos bilan qarab, chor hukumat Turkiston o’lkasidagi aholini qanday manaviy-madaniy uzlatda saqlayotganini va undan qutulish choralari faqat maktab talim-tarbiyasidagi keskin islohotga bog’liqligini to’g’ri tushuygan holda chor hukumatning mustamlakachilik boshqaruvusuliga qarshikurashda faollik ko’rsatdi: mana shu maqsad yo’lida Toshkentda ilg’or fikrli ziyolilar va turli guruhlardan iborat “Turon” jadidlar jamiyatni tashkil etdi, o’zi takidlaganidek: “Chor hukumatni yo’qotsh jadidlarning tilagida boredi. Siyosiy vazifamiz va maqsadimiz ham shundan iborat bo’lish nyashirinemas”.
Munavvarqori ochgan yangi usul «Namuna» maktabida bir necha yuz bola o’qigan. Bu maktabda tayyorgarligi ancha jiddiy bo’lgan istedodli yoshlar o’qituvchilik qilishgan. Munavvarqorining o’zi esa jadid maktablari uchun yangi tovush («usuli savtya») usulida darsliklar - «Adibi avval» («Birinchi adib», 1907)) alifbosi va «Adibi soniy» («Ikkinchi adib», 1907), «Yer yuzi» («Jug’rofiya»), «Havoyi jondiniya» (1907) kitoblarini yozib chop ettrgan. Bular o’lkadagi jadid maktablari uchun asosiy darslik sifatda birnecha borqayta nashretldi.
Abduqodir Shakuriy (1875-1943) Samarqand shahri yaqinidagi Rajabamin qishlog’ida 1901yilda yangi usuldagi maktabni tashkil qiladi. Yangi usuldagi bu maktabda arifmetka, tabiatshunoslik kabi dunyoviy fanlar o’qitlardi. Shakuriy o’zi ochgan yangi usuldagi maktabida arab tlining qoidalari va harflarni o’qitshga jiddiy etbor bergan holda, o’quvchilarni so’z bo’g’inlari bilan tanishtrar va shu bo’g’inlar asosida bolalar uchun tushunarli sodda so’zlarni tuzardi.
Shakuriy 1907 yilda bolalarning yosh xususiyatga muvofiq tarzda axloq, odobva turmush qoidalaridan dastlabki malumot berish maqsadida «Jomeul–hikoyat» («Hikoyalar to’plami») nomli ikkinchi kitobini tuzadi. Bu kitob boshlang’ich maktabning II, III sinflari uchun terma kitobdir. Kitobdan 48 ta kichik-kichik odob-axloq mavzusidagi hikoyalar va 15 ta sheriy asarlar o’rin olgan. Uning uchinchi o’qish kitobi «Zubdatul ashor» deb ataladi. Muallifning bu o’qish kitobini tuzishdan asosiy maqsadi o’quvchilarning olgan bilimlarini takomillashtrish va mustahkamlash bilan birga ularda sheriyatni o’rganishga havas uyg’otshva ularni (o’zbek, tojik, ozarbayjon) klassik adabiyot namunalari bilan tanishtrishdan iborat edi. Muallim Shakuriy o’z o’quvchilari uchun yilda birmarta umumiy imthon o`tkazadi.