Y. V. QƏHRƏmanli, A.Ə. XƏLİlova s. Y. MƏHƏRRƏmova, A. X. HƏSƏnova
Yüklə 2,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Hidrologiya
( hidro –yunanca –su, locatio –latınca – yerləşmə sözlərindən yaranıb). Mahiyyətcə təbiətdəki yeraltı və yerüstü suları, orada baş verən prosesləri, su dövranlarını, həmçinin insanların fəaliyyəti ilə ayrı-ayrı ərazilərin su rejimlərinin tənzimlənməsini və idarə olunmasını öyrənən elmdir. Başqa sözlə hidrologiya hidrosferin və ya onu təşkil edən okeanların, dənizlərin, çayların, buzlaqların, qar örtüklərinin, bataqlıqların, su anbarlarının və s. xüsusiyyətlərini, onların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini öyrənən elmdir. Digər tərəfdən hidrologiya mahiyyətcə bir-birindən fərqlənən dəniz və okean sularını öyrənən – okeanşünaslığa və quru hissənin sularını öyrənən – qurunun hidrologiyası kimi iki sərbəst hissəyə bölünür. Okeanşünaslığın qarşısında duran əsas məsələlər – Dünya okeanlarında baş verən prosesləri, oradakı canlı orqanizmlərin yaşayış mühiti kimi suyun xüsusiyyətlərini, həmçinin okean sularındakı proseslərlə atmosferdə, litosferdə və biosferdə baş verən proseslər arasındakı əlaqələri kompleks şəkildə öyrənməkdən ibarətdir. Yer kürəsinin quru hissəsinin hidrologiyası isə ümumi hidrologiya və hidroqrafiya kimi iki hissəyə ayrılmaqla, bütövlükdə çaylarda, göllərdə, buzlaqlarda, bataqlıqlarda və bütün su məntəqələrində baş verən prosesləri, oradakı ümumi qanunauyğunluqları öyrənir. Burada müxtəlif müşahidələr və ölçmələrin yerinə yetirilməsində hidrometriyadan istifadə olunur. Hidrometriyada hidrologiyanın tətbiq bölməsi kimi su məntəqələrindəki səciyyəvi hidroloji kəmiyyətlərin –axın sürətinin və sərfinin, suyun səviyyəsinin, sülb axınlarının və gətirmələrin miqdarının və s. ölçülməsi və müşahidə olunması üsulları öyrənilir. Metodik vəsait Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Su təsərrüfatı və mühəndis kommunikasiya sistemləri”, “İnşaat” və “Nəqliyyat” fakultələrinin bakalavr təhsil pilləsində oxuyan tələbələr üçün nəzərdə tutulduğundan orada yalnız yer kürəsinin quru hissəsinin hidrologiyasına baxılmışdır. Belə ki, tədris planlarına uyğun qeyd olunan fakultələrdəki ixtisaslar üzrə mütəxəssis hazırlığında əsasən quru hissənin hidrologiyası tədris olunur. Ümumiyyətlə son dövrlərdəki qlobal iqlim dəyişmələrini də nəzərə almaqla müxtəlif təyinatlı tikintilərin (meliorasiya və su təsərrüfatı, sənaye və mülki, nəqliyyat və s.) layihələri tərtib olunarkən ərazilərin təbii şəraitlərini səciyyələndirən əsas göstəricilərdən biri kimi hidroloji məlumatların istifadəsi olduqca vacibdir. Mövcud fənn proqramlarına uyğun olaraq metodik vəsaitdə nəzəri və emprik təminat əyrilərinin qurulması, tarixi maksimal sərfi nəzərə almaqla nəzəri təminat əyrisinin qurulması, korrelyasiya üsulu ilə qısa hidroloji müşahidə sırasının uzadılması və hidrometrik fırlanğacdan istifadə etməklə axının sürətinin və sərfinin təyininə aid dörd laboratoriya işinin yerinə yetirilməsi üçün məsələ həll edilmişdir. Eyni zamanda qeyd edilən laboratoriya işlərinin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunan ilkin məlumatlara aid əlavələr də verilmişdir. |