Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын
Bayatılarda zikr olunan heyvanlar
Yüklə 1,1 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bayatılarda bəhs edilən çiçəklər: Gül, bənövşə, qızılgül, qərənfil, mixək, nərgiz, susəni. Meyvələr
| Bayatılarda zikr olunan heyvanlar:
Maral, ceyran, at, qoyun, quzu, qurd, aslan, dəvə, kəl, eşşək, köpək, camış. Bayatılarda zikr olunan quşlar: Bülbül, tərlan, kəklik, laçın, ördək, qaz, toyuq, fərə, beçə, çaylaq, tuti. Bayatılarda bəhs edilən çiçəklər: Gül, bənövşə, qızılgül, qərənfil, mixək, nərgiz, susəni. Meyvələr: Qavın, narınc, şaftalı, nar, alça, şamama, alma. IV Bayatıların başqa nəzm şəkillərilə münasibəti 1. Türk ədəbiyyatı tarixi ilə məşğul bütün alimlərin təsdiqi üzrə türk nəzm şəklində əsas ölçü: qitə (dörtləmə)dir. Bayatı-manı nevi, qitə halında bir vahiddir. Tədqiqə girişincə bu vahidin silsilə halında başqa bir nəzm nevinin vücuda gəlməsinə səbəb olduğunu görürüz. Bu gün xalq arasında yaşayan türkü və qoşmalar mövzuca birləşdirilmiş bir çox bayatı-manıların bir-birinə bağlanmasından başqa bir şey dəgildir. Bunlar, zaman keçdikcə vəznlərini və qafiyələrinin yerini dəgişdirmişdir. Tadueş Kovalskinin iddiasına görə hazırda bir çox xalq türküləri varmış ki, hər biri bir çox qitələrdən təşkil edilmiş birər mənzumə şəklində yaşadığı halda, bunların hər birisinin birər manı halında ayrı-ayrı xalq ədəbiyyatında yaşadığını da İqnats Kunoşın topladığı materiallara istinadən söyləyir. Və yenə bu alimin qeydinə görə bəzən bu dörtləmələr daha uzun bir sisilə halında bir birilə bir dastan şəklində birləşirlər. İddia sahibinin özü tərəfindən nəşr olunan Anadolu haydudlarından "Çakırcı" dastanı o cümlədəndir. 2. Bayatının (bədiyə100) nevi ilə çox sıx münasibəti vardır. Bədyə də müstəqil dörtləmə halında olur, yalnız vəzncə bəzi vəxt bir birindən ayrılır. Bədyə yeddi hica ilə qoşulduğu kibi ümumiyyətlə 11 hica ilə, bəzən də 14 və 15 hicalı ilə söylənilir. Vəzn hər nə şəkildə olursa olsun əksəriyyətlə dörtləmənin ilk iki mısrası yardımçı bir mahiyyətdədir. Bunda əsas məqsəd ikinci beytdə olur. 3. Bayatının əcəm isxolastik (mədrəsəvi) ədəbiyyatının rübai şəkli ilə olan əlaqəsidir. Müstəşrik Kovalski rübailərin, manıların təsiri altında vücuda gəldigi ehtimalını irəli sürür. (Bu xüsusda tətəbönaməmizin baş tərəflərində məlumat verildigindən bura təfsilə lüzum görülmədi) Bu ictimali hər nə qədər tənqid edənlər də olursa rubai vəzninin cəviz (qoz) oyunu zamanında bir cocuğun ağzından eşidildigini vəsiqə göstərənlərdəndir. Hər halda türk xalq ədəbiyyatının əski zamanlarda belə farscaya tərcümə edildigi məlumdur. Daha "Oğuznamə" nağıllarının hicri 211 (miladi 826) tarixindən əvvəl farscaya tərcümə edildigini Abdulla Davadarı qeyd etməkdədir. Akademik Bartold, ərəb mənbələrinə istinadən, hicri ilk əsrlərdə ərəb feodal orduları İranı istila etdigi zaman İranın şimal-şərqi sahəsində Oğuz türklərilə baş başa gəldigini söyləyir ki,101 bu da daha o vəktlər iranlıların manı nevinə malik olduğunu göstərir. Bu cihətlər nəzərə alınarsa, Kovalski kibi ciddi bir müdəqiqin önə sürdügü nöqteyi-nəzəri imdilik qiymətini bir hərəkət olaraq kabul etmək lazım gəlir. 4. Bayatının təsiri bilxassə tuyuğ nevi üzərində hiss edilməkdədir. Tuyuq əruzun Failatin failatin failun (failat) vəznilə yazılır, müstəqil dörtləmələrdən ibarətdir. Nə ərəb və nə də əcəmari stokratik ədəbiyyatında olmayan bu nevi, yalnız feodal türk ədəbiyyatında yaşamışdır. İmdiki materiallara görə, elm aləmincə ilk tuyuq yazan Azərbaycan şairlərindən Burhanəddin sayılmaqdadır. XIV əsrdə yaşamış Burhanəddinin yeganə yazma külliyatı Londonda Britich Mouzeum əlyazmaları içində bulunmaqdadır. Bu külliyatın havi olduğu tuyuqlardan 12 danəsini şərqiyyat aləmində ilk dəfə olaraq rusca tərcüməsilə bərabər Melioranski nəşr etmişdir.102 Bəzi qəzəlləri də ingiliz müstəşərkilərindən Mister Gippin məruf "Osmanlı şeir tarixi" adlı əsərində dərc edilmişdir.103 Külliyatın cüzvi bir qismi də İstanbuldakı "Kolej Ame-kran" müdiri Fired Fild Godsei tərəfindən nəşr olunmuşdur104 ki, bundakı tekstlər (mətnlər) inanılmayacaq dərəcədə yanlışlıqlarla dolu olduğu, bu xüsusda olan nəşriyyatda qeyd edilməkdədir. Burhanəddinin xeyli tuyuğları da bu külliyata nəql edilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyat və elm müəssəsələrinin bu Azərbaycan şairinin heç olmazsa əsərinin kopyasından məhrum oluşu, nümunələrimizi yenə bu yanlışlıqlı təbidən aramığa bizi məcbur etdi. Aşağıda nəql etdigimiz bir neçə tuyuğ tıbkı xalq bayatısı kibi cinaslı qafiyələrə malikdir: Tuyuğ - 1. ................................. .................................. .................................. ................................. Tuyuğ - 2. ................................. ................................. ................................. ................................. Burhanəddindən sonra Azərbaycan ədəbiyyyatında ən çox tuyuq yazan Nəsimi olmuşdur. Nəsiminin tuyuğlarını tədqiq edən Köprülüzadə "Nəsiminin tuyuğları arasında bizim bildigimizə görə, cinaslısı yokdur", qeydini ilavə edir.105 Halbuki, bən bu xüsusda möhtərəm ustadımla iştirak edəmiyəcəgim. Çünki Nəsiminin əsərlərini tədqiq edərkən cinaslı tuyuğlara da təsadüf etdim. O cümlədən aşağıdakı tuyuğları göstərə bilərəm: ....................................... ....................................... ...................................... ..................................... 106 ..................................... ........................................ .......................................... ............................................. 107 Tuyuğ nevini Azərbaycan şairlərindən sonra və onların təsiri altında olaraq Nəvayi, Babur kibi cığatay şairlərində təsadüf ediriz. Bilxassə Nəvayinin tuyuğları içində də cinas sənətinə əhəmiyyət verildigi görülür. Yarəb, ol şöhdu şəkər yaləb mudur Ya məgər şöhdu şəkər yaləb mudur Canıma peyvəstə navuk atğalı Qəmzə okın qaşığa yaləb mudur.108 Bu qısaca nümunələrdən görülür ki109, Azərbaycan bayatıları ilə Azərbaycan tuyuqları arasında texnika etibarilə çox yaxınlıq vardır. Akademik Köprülüzadə tuyuğların qafiyəsindəki cinasların əski türk manılarından gəlmiş olduğunu iddia edir. Ona görə hicri beşinci əsrdə (miladi on birinci əsrdə) cənubi Xəzər sahilinə gələn Oğuz əşirətləri buralarda farscadan başqa bir ləhcəyə malik olan xalq ilə münasibətə girişdilər. Bu xalqın arasında musiqi ilə söylənilən dörtləmələr vardır ki, bunlara Fəhləviyyat - pəhləviyyat adı verilirdir. Bu Pəhləviyyatlar türk manılarilə birləşmiş və tuyuğlar vücuda gəlmişdir.110 Bilxassə Azərbaycan bayatılarında cinas sənətinin bulunması və tuyuğ nevinin də yenə Azərbaycan ədəbiyyatında zühur etməsi nəzərə alınarsa, bu fikrin elmi qiyməti anlaşılmış olur. Xülasə olaraq demək olur ki, bayatı nevi eyni zamanda iskolastik bir nəzm nevi də yaratmışdır. Bu da İrana hicrət edən türk qəbilələrinin məhəlli fars əşirətləri ilə başladığı ictimai və iqtisadi münasibətlərin sayəsində meydanə gəlmişdir. Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|