Yayin kurulu

3-Gösterişli Tüketim ve Aymatov’un Kahramanları

Gösterişli tüketim, sahip olunan servetin açık göstergesidir.³ Bu kav-ramı iktisat literatürüne Aylak Sınıfın Kuramı isimli çalışmasıyla Veblen ka-zandırmıştır. Aytmatov’un çalışmalarında gösterişli tüketimin ayak izlerinin yansımalarının peşine düşmeden önce gösterişli tüketim kavramı ve bu kav-ramın iktisat yazınındaki yerine kısa ve ayrıntılı bakmakta fayda vardır:

Gösterişli tüketim, tüketim mallarının, olağan tüketici gereksinmele-rini karşılamaktan çok, başkalarını etkilemek ve böylece toplumsal, sosyal ve siyasal statüko elde etmek maksadıyla gösteriş yapmak için kullanılması-dır. Ayrıca bireyin, kendi bireysel oluşumunu topluma yansıtmanın göster-gesidir. Kısaca gösterişli tüketim, Veblen’e göre bu tür bir tüketim davranışı, aylak sınıfının ayırt edici özelliğidir. Ona göre aylak sınıfın üretici olmayan ortak bir ekonomik niteliği vardır. Üst sınıfın üretici işlerden bağışık olması ve bu bağışıklığın onların üstünde bir konumda bulunmasının ekonomik yan-sımasıdır.⁴ Veblen’in bu paragrafında ki üst sınıf soylu, ruhban ve asilzade sınıfı olup, “yönetim, savaş, dini törenler ve spor gibi” katma değer yaratma-yan işkollarında çalışanlardır. “Aylak sınıf”, soylu ve ruhban sınıfların, mai-yetleriyle birlikte tümünü içerir. Bu sınıfın işleri geniş bir yelpazeye yayıl-mıştır; ancak hepsinin, üretici olmamak gibi ortak bir ekonomik niteliği var-dır. Üst sınıf üretici işlerden bağışıklıktır ve bu bağışıklık, üstün konumda bulunmanın ekonomik göstergedir.⁵ Bu sınıfın karşıtı olan alt sınıf ise, ge-nelde kol emeğine dayanan işlerde istihdam edilen sınıftır.⁶ İki sınıfın çalış-ma niteliğindeki bu fark, toplumsal konumlarının belirlenmesinde yardımcı olduğu gibi eklektik olarak da gösterişli aylaklık kavramı ile üst sınıfın bi-reysel saygınlığının da göstergesi hâline gelmiştir.

Veblen, üst sınıfın toplumda gösterişli tüketim ve gösterişli savurgan-lığını malların verimsiz kullanımının onlara onur verici bir nitelik olarak kabul etmiştir. Buna ilave olarak da soyluluk içindeki konumunu gösteren tüketimi de gösterişli tüketim olarak ele almıştır. Bu davranış kalıbının üst sınıfta mutlak olacağını fakat toplumların geçişken olmaları nedeniyle alt sınıflara da yansıyacağını bu nedenle de her sınıftan bireyde bu tür davranış-sal olguların olabileceğini de belirtmiştir. Bu çerçeveden bakılınca gösterişli tüketimin genel tüketim davranışının bir sonucu olduğu gerçeği ortaya çık-maktadır.

Veblen’in gösterişli tüketimini, bir lüks tüketim olarak değil verimsiz tüketim olarak görmek gerekir. Gösterişli tüketimin asıl maksadı başkalarını etkilemek için yapılan tüketim olarak algılanmalıdır.

Aytmatov’un gösterişli tüketime konu olan ilk kahramanı “Oruzkul” dur. Orozkul, köyde dahi olsa gösterişli tüketim ve gösterişli savruklukta, üst sınıfın bir tiplemesidir. Orozkul’nın bu yaşam tarzı, Veblen’in malların ve-rimsiz kullanımı onur vericidir tezine de uygun düşmektedir.⁷ Cengiz Ayt-matov’un üç kişilik toplumunda Orozkul’nın Slav-Frangalığının yol açtığı israf,  Veblen’in gösterişli aylaklığı ile zaman savurganlığı bilmecelerine cevap gibidir.

Yazarın diğer öykülerinde de iyi-kötü  karakterleri bu çerçevede geçer. Cengiz Han’a Küsen Bulut’ taki suçlu savcı tiplemesi de bu hususa örnektir. Aytmatov, romanlarında içinde yaşadığı ve yakından gözlemlediği bir dün-yanın izlerini taşımakla kalmamış, aynı zamanda kendi ruh hâlini ve davra-nışlarını da yansıtmıştır.

Aytmatov, öykülerindeki kahramanlarında zenginleşme hırsı hiç bu-lunmamakla beraber, çalışan ve savurgan kahramanları hep iyi-kötü karak-terleriyle kavramlaştırmıştır. İkinci tip kahramanları ise alafranga karakterin prototipi olmuştur. Bir başka ifade ile Orozkul da, savcı da kamusal güçlerin yanında votka, kadın ve müzikle varlar.

Bilindiği gibi gösteriş yalnızca tüketim demek değildir. Tembel, cahil, savurgan ve ahlaksız olan fakat kamusal alanın verdiği güçle; kültürlü, say-gıdeğer ve beyefendi olmak da gösterişli tüketimin bir diğer ayağıdır.

Dişi Kurdun Rüyaları’nda üretim yönteminin değiştirilmesi ile ilgili görüşleri savunması, Sovyet sistemin tıkanmışlığının bir belirtisidir. Toprak-ların bireylere pay edilmesi ve önermesi⁸ plandaki hedeflere ulaştıracağını ifade etmesi de yine toplumun sistemi eleştirdiğinin bir diğer göstergesidir. Ancak taraf bulmaması ve sosyalizme bir ihanet ve sapma olduğu düşünce-siyle konformistlerin toplantılara alınması, halkın baskı altında olduğunu gösteren bir realitedir.

Petruha gibi zengin olma tutkusunu aklından çıkaramayan, sınırsız övüngeçlik (gösterişli tüketim) ve maymun gibi en olmaz şeyleri taklide kalkışan insanlara da ayrıca dikkat çekiyor.⁹
Protestan Ahlakı ve  Aytmatov’un Kahramanları

Kapitalizm, Weber’in geliştirdiği ve düşüncesinde ayrı bir yeri olan önemli ve de bu kavrama, düşüncesinde ayrı bir önem atfetmiştir.

Tarih boyunca bütün toplumlarda (Ancak Batı’da ki gelişmesi oldukça farklı bir seyir izlemiştir.) para hırsı altın yığıcılığı ve altın susamışlığı ola-rak iki farklı şekilde görülmüştür. Weber’e göre altına susamışlık bireylerin maddi ihtiyaçları için ortaya çıkar ve bir amaç olmaktan ziyade araç olarak işlem görür. Bir başka ifade ile bireyler hayatın zevklerini arttırabilmek için daha çok para veya altın peşinde koşarlar. Oysa Batı’da gelişen altın yığma-cılığı (para veya dolar yığmacılığı) bireylerin kişisel ihtiyaçlarından öte, bir sermaye birikimini amaçlar. Bireylerde gelişen bu ahlaki sistem sonucunda onlar farkına varmasalar bile, sermaye birikiminin gelişmesine neden olurlar. Dolayısıyla kapitalizm, işte bu ahlaktan kaynaklanan sermaye birikimi ile doğmuştur. Ayrıca, bireylerin bu sermayeyi akılcı kullanmaları ile toplum-sal derinliği ve genişliği de artırmıştır. Ayrıca Weber, toplumların gelenek /modern çelişkisine dikkat çeker ve en çok mücadeleyi de modernistlerle gelenekçilerin yapacağını vurgular.   

Weber’in analizinde ayrı bir öneme sahip olan diğer bir konu ise Pro-testan ahlakıdır. Protestan ahlaki ilkeleri ile yaşayan bireyler; gösterişten uzak, gereksiz harcamalardan kaçınan ve kendi işini daha iyi yapabilmek için aklını kullanana ve bu yolda servetini değerlendiren bireylerdir.

Aytmatov’un çalışkan kahramanların, Weber’in çizdiği niteliklere uy-gunluğu ilginçtir. Aytmatov kahramanlarını çok çalışkan, disiplinli, geçici zevklerden uzak duran ve hayatlarında belli bir alçak-gönüllülük yansıtan kişilerden seçmiştir. Bütün bu özellikleri “Protestan” iş ahlakının özellikle-rini verirken, tek bir noktada ondan uzaklaşır: O da sermaye birikimlerinin olmamasıdır. Bu Hattı zatında bu onların kişiliğinden değil, sistemin kendi iç yapısında tasarrufun olmamasından kaynaklanır. Zaten, Sovyet sistemini de çöküşe götüren, piyasalaşmayı sağlayacak sermaye birikimine izin verilme-miş olmasıdır. Bu nedenle Aytmatov romanlarında kahramanlarını girişimci kapitaliste dönüştürememiştir. Sadece son eserindeki kahramanlara bu tiple-meyi vermiş, fakat o eserdeki tipleri de burjuva karakterli yapmıştır. Diğer eserlerindeki bütün kahramanları çalışkan ve ahlak sahibi insanlarken, son eserinde turizm sektöründe görev verdiği kahramanların önemli bir bölümü düzenbaz ve vurguncu kapitalistlerdir. Bunlar da zengin olma hırsına kapıl-mışlar ve iş ahlakını bozmuşlardır.

Kolhozlarda görevli olan Mümin Dede, Cemile,  Danyar ve diğer kah-ramanlar emekleriyle yaşamak istemeleri bu tiplerin idealist özelliklerini sergiler. Cemile’de, Aytmatov günlük hayat içerisinde ince ince çizdiği aşk ahlakının tablosu iş ahlakına daha baskın olgu olmuştur. Büyük anne; liya-katli, dürüst, saygılı, akıllı ve tecrübeli kurgulanmış ve aynı zamanda kendi kuralları olan aşırılıktan uzak çalışkanı seven, özgür düşünceye sahip kadın tiplemesiyle çizilmiştir.¹⁰ Cemile, özgür ruhlu bağımsız fikirli bir kadındır¹¹ Cemile’de, Cemile, çalışmakla neşe bulan biri yapılmıştır¹² Taşıma işinde çalışanların hepsi böyle değildir. Hatta çok taşıyan, çalışan, fakat düşünme-yen yılkı aygırına benzetilmiştir. Cemile her okunduğunda ayrı bir bireyi, ayrı bir toplumu ve ayrı bir dönemi anlatır. Bu açıdan Cemile sadece bir ro-man değil, yekpare zaman, bir tarih, bir sosyoloji ve bir psikoloji kitabıdır.

Gülsarı’da ki kahramanının köylülüğe akılcı ve bilimsel bakması ta-rımsal üretimin çağdaş yöntemlerle yapılmasını, Konsomal’a teklif etmesi de kahramanın girişimcilik karakterini yansıtmaktadır. Tarımda üretimin meka-nizasyondan ziyade ağırlıklı olarak beden gücünün kullanılması, tarımın il-kel bir yöntemle yapıldığını ortaya koyması bakımından önemlidir.

Dağlar Devrildiğinde romanında ise turizm sektörü ağırlıklı olarak iş-lenmiştir. Bu romanda piyasalaşma sürecinin anlatılması, ayrıca maliyet ve gelir hesaplanmasının yapması nedeniyle bu roman, rasyonel kapitalizm için ilginç bir örnek teşkil etmektedir.

Aytmatov, Sovyet rejimini ilginç bir yaklaşımla eleştirir. Bu da bir nevi Protestan ahlakının Avrupa’daki yaptığı eleştiriyi hatırlatıyor. “Önemli olan etin kalitesi değil, miktarıdır.”¹³ cümlesi kapitalist yozlaşmışlığın Sov-yet versiyonudur.

Weber’in, “sürekli çalışmayı yaşamın zorunlu bir parçası hâline ge-tiren¹⁴ kahramanları Kolhoz’u da ayakta tutan kişilerdir. Kahramanlar, içinde bulundukları sistemin koşullarında, endüstriyel anlamda girişimci kapitalist olamamışlar, ama Protestan iş ahlakı anlamında tarımsal üretim yapan kişiler olarak kalmışlardır.

Aytmatov bütün eserlerinde bir anlamda çok çalışmayı, tutumluluğu, gösterişsiz yaşamı ve uzun dönemli düşünmeyi tavsiye etmektedir. Bu da bir anlamda Protestan iş ahlakının bir ifadesi olarak algılanabilir. Herkes kendisi olacak ve herkes kendinden sorumlu olacak ve herkes ne kadar çalışırsa o kadar çok kazanacak,¹⁵ ifadesi Protestan ahlakın bir diğer çizgisini vermek-tedir.

Aytmatov’un “iyi” ve “kötü”yü insanlığın sınırsız zaman ve mekânın-da, aynı dalgalar üzerinde yüzdürmesi oldukça ilginçtir.¹⁶ Sanki bu tespitiyle kötüyü gösterişli tüketime, iyiyi Protestan ahlakına bağlamıştır. Bu tespitine göre kötünün gücü daha büyüktür.¹⁷ Kötü olan ne varsa evrensel olarak za-yıflara dayanılarak temsil edilir. Sun’i, temelsiz fikir ve dar görüşlülük, dine bile ağırlığını koyan üç husustur.¹⁸ İyi’nin gücüne gelince bu da tam anla-mıyla Protestan iş ahlakının getirdiği kapitalist güçten başkası değildir.¹⁹

“Sen Tanrı’yı mı istiyorsun parayı mı?”²⁰  sorusunu Sovyet sistemin-de sormak zor olmasına rağmen kapitalizmin ayak seslerini Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları romanında oldukça açık bir dille duyurmuştur. Hatta sis-temin sırf bu nedenden dolayı da yıkılacağının işaretini vermiştir. Kişisel çı-kar²¹ kavramını da romanında kullanması bir tesadüf değil bireyselliğin ya-vaş yavaş sistemin kendi iç döngüsünde toplumun bütün katmanlarına ya-yılacağının habercisi olarak görmek gerek. Daha açık ifadeyle, “herkes yal-nız kendini düşünür”²² cümlesi bir anlamda bireyselleşme ve “hedonizmin” başlangıç cümlesidir. Tanrı’ya inanmanın burada doğru ve yaşamağa değer  bir hayatın sembolü olarak alınmasıda²³ Protestan ahlakının yine bir başka yorumu gibidir. Abdies’te burada Protestan yaşam tarzının sanki temsilci-sidir. Ona göre para kazanma hırsı karşısında iyi niyetin çaresiz kaldığı gibi bu hırsa din bile engel olamıyordu. ²⁴ Dağlar Devrildiğinde romanında paranın, sanki insanları karşılaştırma ölçüsüymüş gibi anlatımın yanında “kaç paralık adamsın” tarzında ifade edilen önermelerle doludur. 

“İnsanlar fırsatlardan yararlanabilmeli, yoksa sürünürler”²⁵ cümlesi de Sovyet siteminde hedonist düşüncenin cılız ayak sesidir. Ayrıca Dişi Kur-dun Rüyaları’nda niçin kenevir kaçakçılığının seçildiği de ayrı bir konudur. Bunun nedeni Marx’ın “din afyondur” hipotezi olabilir mi? Her hâlükârda insanın kendinin kendine karşı girdiği bir kaçakçılığın anlatıldığı bu eser, Aytmatov’un kendini yargıladığı veya kendi döneminin toplumunu yargıla-dığı bir romandır. Din’den kaçan bir kaçakçı, kenevirle, cenneti bulan bir kaçakçıya dönüşüyor. Bu çelişkiler Aytmatov’un kendi ve kendinin Tanrı ile yüz yüze gelmesi veya kendi iç hesaplaşmasıdır. “İnsan aptal değilse yürü-düğü yeri bilmeli, ayağını bastığı yere bakmalıdır” ²⁶ sözü bir cephesi ile plancılığı diğer yönüyle de rasyonalizmi yansıtıyor. Grişan’ın organizatör olması onu planlamacı yaparken, aklı kullanmayı da önermesi onu rasyonel yapmıştır. “Her şeye hükmeden paradır.”²⁷ cümlesi ise onu Sovyet kapitalisti olduğunu göstermektedir.
3- Veblen-Weber-Aytmatov Üçlüsünden Kurumculara

C. Aytmatov’da toplumsal konumu belirlemede hem votka hem de iş sorumluluğu bireyi belirginleştirmektedir. Hatta her ikisi ayrı ayrı bireyin toplumsal konumunu göstermektedir. Çalışmaktan belirgin şekilde kaçınan Orozkul’un, üstün kamusal başarısı onun saygınlığının geleneksel göstergesi olurken, Mümin karakteri ise bir taraftan yoksulluğun diğer taraftan iş so-rumluluğunun (Protestan ahlakı’nın) göstergesi olmuştur. Sovyet sisteminin bireylere verdiği iş sorumluluğu bireysel özgürlükle birleştirilebilseydi, ne-gatif zenginleşme ve mutlak yıkılacak bir sistem olmayacaktı.         

Bireylerde azda olsa “Protestan Ahlakı” vardı, ama kurumlarda (sol-hozlarda) yoktu.

C.Aytmatov’un eserlerinde “iyi-kötü”, “doğru-yanlış” kavramları tam yerli yerine oturmamış olmakla beraber, Peygamber’in kendisinin dahi pey-gamber olduğunu bilmemesi fakat çete reisinin kendisini çete reisi olarak bilmesi arasında ki çelişki ve belirsizlik yukarıda ki bu kavramların toplum-da değer bulmadığı anlamına gelmez. Mesela, Mümin Dede’nin samanları istif etmesindeki ustalığı, Batı kapitalizminde ki “Protestan ahlakıyla” bü-tünleşen iş ahlâkı ve sorumluluğunu verirken Kolhoz başkanı ve eniştesinin votka için eğlence yerlerini gezmesi Veblen’in gösterişli tüketiminin veya aylak sınıfın övgüsünde anlattığı bir birey tiplemeleri buna örnektir. Bu çiz-giler ilk bakışta, kendi farkında olmasa da Aytmatov’un “kurumcu” yanını ele vermektedir.

Danyar’a tek ayaklı bir karakter vermesi de oldukça dikkat çekici bir olgudur. Danyar, özgür değil fakat çok çalışkandır. Sovyet sistemi topluma özgürlük vermiyor, ama halk “Protestan ahlak”ı ilkelerini biliyormuş gibi davranıyor ve çalışıyorlar. Danyar’ın akşam olunca uzaklara bakması da yi--ne dikkat edilecek ayrı bir husustur. Akşamın karanlığı, yaşanan dönem, uzaklar ise bağımsızlık bekleyen toplumun ümitleridir. Danyar’ın “aydın bakışlı” olması ve yük altına girmesi onun aydın sorumluluğunun gösterge-sidir. Savaşı anlatması özlediği barışı, ateşe ot atıp üflemesi ise özlediği ay-dınlığı hatırlatıyor. Aydınlık yaratacak ateşi üfleyecek gücü toplumun kendi nefesi olduğunun vurgusu da ayrıca yapılmıştır.

Danyar’ın sessiz eylemi, bireyselleştirilmiş eylemidir. Bu sessizliğini, özgür iradesiyle hiç konuşmayarak davasını savunanların sessizliğine benzi-yor. Toplumu sırtlamak onun davasıydı. O nedenle Danyar, “bu benim me-selem” diyor.²⁸

Tek ayağı sakat Danyar, tek ayağı sakat toplumu temsil etmektedir. Bu yanı ile roman Türk okuyucularına Peyami’nin “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu”nu hatırlatır. Bilindiği gibi her toplum iki ayağı üzerinde durur. Bi-rinde bağımsız millet diğerinde din vardır. Biri olmayınca o toplum, sakat toplumdur. Cemile’de, Danyar tiplemesi böyle bir toplumu yansıtmaktadır.

Ayrıca baskı altına alınmış aşk, baskı altına alınmış kapalı toplumların davranışıdır. Cemile ve Danyar’ın kaçışı, Popper’in açık toplumu özleyen-lerin eylemine benzemektedir. “Durgun göl gibi kendi içine kapanıp duru-lursa”²⁹ özgür aşk, özgür birey, özgür toplum doğabilir mi? Aynı benzer olguya Gülsarı’da da rastlıyoruz. Gülsarı’da bireysel özgürlük kavramının önemi “at” la birleştirilmiştir. Gülsar’ının ayağındaki kelepçenin kırılması aslında o dönemin bireyine özgürlüğün verilmesini istemektir. Özgür at ile özgür birey arasındaki bu bağlantıyı dönemin baskısından dolayı ancak “at” la anlatabilmiştir. Bu nedenle her eserinde ki kahraman, her canlı varlık, top-lumun ve toplumsal motiflerin izlerini taşımaktadır. Bu romanda dikkat çe-ken bir gerçek daha var o da kelepçenin Kırgız bir usta tarafından yapılmış olmasıdır. Bunun anlamı, Kırgız toplumunun bağımsızlığının önündeki engel yine toplumun kendisidir.

Aytmatov eserlerini, halkta feodal üretimi, kolhoz yöneticilerinde bur-juva tüketimi izleri üzerine kurgulamıştır. Aytmatov’un fiziki görünümü Kırgız-Kazak ve hatta Moğol tipini çağrıştırıyor. Onu ilk gören şöhreti ulus-lararası arenaya taşmış romancılara has olan dolgun ve kayıtsız bir sima gö-rür. Sohbete başladığı zaman ise, doğayı, toplumu, bireyi, köylüyü, anne- baba özlemini ve sevgisini ne kadar içselleştirmiş olduğu anlaşılır. Orta As-ya’nın dış âlemini, iç âlem medeniyetine çevirmeyi başardığı için o farklı bir romancı olmuştur. Eserleri, yıkılan monarşinin yarattığı kültür ikliminde yoğunlaşmış olması da buna açık delildir. Aytmatov, eserlerinde bir taraftan  Rus edebiyatı ve kültürünü, diğer taraftan Orta Asya Türk medeniyet tarihi ve terbiyesini işlemiş ve dış ve iç arasındaki berzahı  aşıp toplumsal derin-liğine nüfuz etmeyi başarmıştır. Eserlerinde de ailelerin yaşadığı insanlık dramının şok edici tesirlerinin izleri görülürken aynı zamanda gizliden giz-liye huzur ve sükûn dolu geleceğin olacağı sosyal-siyasal ve iktisat arayışı olduğu da nettir. Buna ilave olarak, Ak Gemi’de gerek çocuğun bulunduğu mekândan uzaklaşıp içinde babasının olduğuna inandığı gemiye gitmek için denize açılması ve gerek Cemile’nin yine bulunduğu sosyal yapıdan uzak-laşarak yeni bir hayatı Danyar’le  kurma özlemi de yukarıdaki cümleyi des-tekler niteliktedir. Gerek çocuklaşan birey, gerekse toplumsallaşan Cemil’e ve Danyar aşkı, özgürlük noktasında kesişmesi başka türlü izah edilemez. Yine Danyar’in “karlı” ve “morlu” dağları bir taraftan sistemin soğukluğunu bir taraftan da renkli ümidini yansıttığı açıktır. Danyar’ın türküyü kesik ke-sik ve yavaş söylemesi yine korku ve ümit dolu toplumsal sistemin izleri ola-rak değerlendirilmelidir.³⁰ Bir başka ifade ile bu yalnızca bir ses miydi, yok-sa onun yüreğinden taşan daha önemli, başka bir şey miydi? Başka bir şeydi elbette. Yalnız bu basit bir Cemil’e aşkı değildi. Neydi o zaman? Belki de özgürce bağıracağı günlerin özlemiydi.

Kazak ve Kırgız kardeşliğinin özgür yanık sesi Danyar’da toplanmış-tır.³¹“İlerimizde boğaz bitiyor geniş vadiye çıkıyorduk.” cümledeki ifadesin-de de tarihteki darlık buhranı ile gelecekteki ümit vadisinin genişliğini taşı-yan bir anlam yatmaktadır. Böylece hayal adamı Danyar, toplum adamı ol-muştur. Başkalarının işitmediği gelecekle ilgili seslerde onun teorik yapısını görmek mümkündür. 

SONUÇ

19.yüzyılın ilk yarısı Rus İmparatorluğu’nun büyük bir dönüşüm ya-şadığı dönemdir. Lenin tarafından var olan sorunların çözümü için başlatılan “Altın Çağ”a dönüş ülküsü artık dönüşü olmayan, kökten değişimlere giri-şilen bir dönemdir.

Sovyet Dönemi bireyinde içinde yaşadığı bilinenden korkma olgusu, mahalli ve sürekli olmuştur. Bu ilke, toplulukları bilinmeyenden korunmak için bü-yücülüğe nasıl itmişse, bilinenden korku da, bilineni (yani devleti) Tanrılaş-tırmıştır.1991’li yıllardan itibaren Türkistan’nın tamamı, tıpkı Osmanlı Dev-leti’nin Tanzimat Fermanı’ndan sonra yaptığı gibi yönlerini Batı’ya çevirdi-ler. Aydınlar, halk, bürokrasi ve siyasiler, bilimde teknolojide, siyasal ve ekonomik sistemde eski sistemle aralarını açmak için büyük yeniliklerle, Ye-ni Dünya ile bütünleşme sürecine girmişlerdir. Böylece toplumun bütün kat-manlarında eski ve köhnemiş Doğulu Düzenin yerini alması için çözümü Batının yeni düzeninde aramaya başlamışlardır. Özellikle akraba dil Türk-çenin öğrenilmeye başlanması da Batı’dan gelen Türk yatırımcı kardeşleri yardımıyla, ağır aksak olsa da Batılı olmaya teşvik etmiştir. Bu unsur Tür-kistan insanının bütün üretim ve tüketim kültürünü baştan aşağı yeniden üretmeye âdeta zorlamaktadır. Bu dönemde Batı’yı taklit etmeden, kendi değerleri ile Batı’lı olmaya çalışmalarıdır. Çünkü Yetmiş yıldır kendi değer-leri olmadan yaşamaya mecbur bırakılan ve öz değerlerini unutturulmaya çalışılan Kırgız, Kazak ve Türkmenler yaşadıkları acıları çok iyi bilmekteler ve bu acıları derinden hissettiler.

Başkent caddelerinde, Cafe, Clup, ve Hotel kavramları sefahat ve gös-teriş döneminin başladığını yansıtan sözcükler olsa da bu dönemi bu üç söz-cüğe sığdırmak büyük bir yanılgı olur. Son yıllarda ki, iktisadi büyüme ve sanayileşmenin yanında Türkiye ile yapılan eğitim alanındaki işbirliği ve bu girişimlerin neticesinde Türkiye’de eğitim gören gençler hem kendi hayatla-rına hem de ülkelerinin ekonomik ve sosyal gelişmelerine artı değer katacak-tır. Dolayısıyla bu süreç sonunda hem Batı hem de Doğu dünyasını bilerek ve anlayarak değerlendiren yeni bir nesil yetişmektedir.

Yaptığım işin sahibi ben değilsem,  her hâlde başka bir sahibi olmalı.³²

Gerçek tarih, insanlığın ruh atılımının tarihidir, henüz yazılmadı.³³

DİP NOTLARI

^* İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Öğretim Üyesi

1. T. Kılınçoğlu, Veblen, Weber ve Ahmet Mithat Efendi Kahramanları” (Der. Eyüp Özveren), Kurumsal İktisat İmge Yayınları, Ankara 2007, s. 448.

2. Cengiz Aytmatov, M. Şahanov, Kuz Başında Avcının Çığlığı, (Çev. Banu Muhyaeva), Tolkun Yayınları, Ankara 1998, s.167.

3. F.Stankovic “consipicous comsumption”,”The New Palgrave:A Dictionary of Economics, Ç. C. 1987 cilt 1, s. 579 zik; P. Taner Kılınçoğlu, Vebler, Weber ve Ahmet Mithat Efendinin Kahramanları, Eyüp Özveren, Kurumsal İktisat, İmge Ya-yınları, Ankara 2007, s. 444.

4. Thorstein Veblen, The Theory of Leisure Class; An Economic Study of İnstutions, The New American Library, New York, 1957, s. 21.

5. Thorstein Veblen, The Theory of Leisure Class;an Economic Study of Ins-titutions, The Nwe American Library  New York, 1957 (1899), s. 21.

6. Veblen, age., s. 21.

7. C. Aytmatov, Cemile, s. 61.

8. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyalaraı, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s. 288-289-290.

9. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev., Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.123.

^* Kahramanına “Mümin” ismini vermesi bir tesadüf mü yoksa dindarlığı mı belli olmamakla beraber, dindar insanla onun iş ahlakı arasında ki bir birleşmeyi vermek mi istemiştir bilinmez ama bir anlamda yine bu isimle Protestan Ahlâk’ını romanında sakladığını tespit etmek mümkündür.

10. Cengiz Aytmatıv, Cemile, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayınları, İstan-bul, 2004, s.15.

11. C. Aytmatov, Cemile, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayınları, İstanbul, 2004, s.17.

12. C. Aytmatıv, Cemile, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayınları, İstanbul 2004, s. 15, 17, 20.

13. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s. 30.

14. Max Weber The Protestent Ethic and The Spirit of Capitalism, New York ; Charles Scribner’s Sons, 1958, s. 70.

15. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyalaraı, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s. 321.

16. C.Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.187.

17. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.120.

18. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.124.

19. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.179.

20. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.119.

21. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.133.

22. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyalaraı, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s. 295.

23. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.120.

24. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.124.

25. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.123.

26. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.131.

27. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul 1990, s.138.

28. C. Aytmatov, age., s, 39.

29. C. Aytmatov, Muhtar Şahanoz, Kuz Başındaki Avcının Çığlığı s. 26.

30. C. Aytmatov, Cemile, Ötüken Yayınları, İstanbul 2004, s. 42.

31. C. Aytmatov, Cemile, Ötüken Yayınları, İstanbul 2004, s. 43.

 32. C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyalaraı, (Çev., Refik Özdek), Ötüken Ya-yınları, İstanbul 1990, s. 290.

33.C. Aytmatov, Dişi Kurdun Rüyaları, (Çev. Refik Özdek), Ötüken Yayın-ları, İstanbul , 1990, s.177.