Yüksek lisans tezi tarih anabiLİm dali yakinçAĞ tariHİ BİLİm dali akademik danişman yrd. Doç. Dr. Süleyman uygun ordu-2016

4.3. Uskurun Savaş Gemilerinde Kullanımı

Yandan çarklı buharlılar ticari deniz taşımacılığında özellikle demiryollarıyla beraber düşünüldüğünde kelimenin tam anlamıyla bir devrim yaratmış olsa da savaş amaçlı kullanımları yukarıda da belirtildiği üzere çok kısıtlı oldu. Üzerinde yapılan tüm çalışmalara rağmen yandan çark donanımının her açıdan gemilerin savaş gücünü kısıtlaması, bu yeni teknolojiden istenilen düzeyde verim alınmasını engelledi.

Yandan çark dizaynının bu gibi olumsuz özelliklerinden dolayı bu sorunun üstesinden gelmeyi amaçlayan çalışmalar XIX. yüzyıl başlarından itibaren görüldü. Her ikisi de Amerikalı olan John Stevens ve Josef Ressel, sırasıyla 1804’te ve 1827’de buharlı gemilerde uskur üzerine denemeler yaptı ise de başarı sağlayamadılar.²³⁷
Uskurlu/pervaneli gemi dizaynını başarılı olarak uygulama alanına koyabilen ilk kişiler neredeyse eşzamanlı olarak bunu başarmış olan İsveçli John Ericsson ve Francis Petit Smith idi. 1837 yılında her iki tasarımcı da uskurla teçhiz edilmiş gemi tasarımlarıyla başarılı denemeler yaptılar.²³⁸ Ancak John Ericsson ilerleyen yıllarda bu yeni buluşu daha da geliştirerek savaş gemilerine de uygulama konusunda öne çıktı.
Aynı dönemde mucitler buhar makinesinin daha da geliştirilmesi üzerine kafa yorarken denizciler hala yelken ile buhar arasında üstünlük tartışması yapmakta idi. Denizcilerin bu dönemde buhar teknolojisindeki gelişmelerin ne kadar gerisinde kaldığı anekdotlarda göze çarpıyordu. Mesela İngiliz Amirali Moresby, anılarında şu hususu aktarıyordu:
“Yandan çarklı gemilerin, dolayısıyla buharlıların donanmada geleceğinin olmadığı konusunda hiçbir şüphe yoktu ve yelkenliler eskiden olduğu gibi bizlerle beraber denizlere açılmaya devam edecekti.
Biz böyle düşünürken bir gün uzun, kısa bordalı, barç(barque) benzeri yelken donanımı olan, dışarıdan bakıldığında bacası haricinde buharlılara ait bir emaresi olmayan bir gemi filomuza katıldı. Bu “Rattler” isimli, uskurlu tipte dizayn edilmiş bir savaş gemisiydi. Onu dikkatle inceledik ama üstünlüğünü anlamada aciz kaldık. Her fırsatta onunla “Alecto” isimli, Rattler ile aynı tonaja ve beygir gücünde makinalara sahip yandan çarklıyı yarıştırmayı adet edinmiştik. Sonunda bir gün, iki gemiyi kıçlarından bir yedekleme halatıyla²³⁹ birbirine bağladık, böylece iki gemiyle halat çekme yarışması yapacak ve geleceğin galibini belirleyecektik. İki gemiye “Tam yol ileri!” emri verildi ve hiç hatırımdan çıkmayacak bir sahneyi izlemeye koyulduk. Hangisinin diğerini çekeceğini merakla bekliyorduk. Alecto’ nun çarkları telaşla çırpınan bir balina gibi denizde devasa dalgalar meydana getirirken Rattler’in kıçaltından, orada bir şeylerin kendinden emin bir şekilde işini yaptığını gösteren bir çağlayan kaynıyordu. Alecto olanca gücüyle ortaya koyduğu umutsuz çabalarına rağmen tornistan yolla geriye doğru kaymaya başladı ve netice bize, uskur devrinin başladığını gösteriyordu.”²⁴⁰
1845’te biri yandan çarklı diğeri uskurlu buharlı fırkateynler olan ve yukarıda bahsedilen “Alecto” ve “Rattler” arasında tecrübeler devam etti ve Rattler’ın üstünlüğü gözler önüne serildi.²⁴¹ İngiliz Donanması uskurun savaş gemilerine tatbik edilmesinden sonraki ilk yıllarda yandan çarklı ve uskurlu/pervaneli savaş gemileri arasında bir süre benzer denemeler yaptı.
Deniz ticaret filosu ve donanma konusunda alışılageldik bir biçimde İngiltere nicelik yönünden üstünlüğü elinde bulundursa da yeni teknolojilere çabuk adapte olma konusunda pek de başarılı sayılmazdı. Aslına bakılacak olursa İngiltere donanma konusundaki üstünlüğünü ve sürekli filosunu yeni teknoloji ürünü gemiler ile modernize etme konusundaki başarısını Fransa’nın ona dayattığı rekabete borçlu idi. İlk buharlı(yandan çarklı) savaş gemileri, uskurlu buharlılar, demir zırhla kaplı gemiler gibi yeni teknolojilerin hepsine Fransa liderlik ediyordu. Bunun bir neticesi olarak XIX. yüzyılın sonlarına gelindiğinde Fransız donanmasının tüm savaş gemileri Fransa’da üretilirken; Japonya’nın tüm büyük tonajlı savaş gemileri; Rusya, Almanya, İtalya, Avusturya-Macaristan ve Amerika Birleşik Devletleri donanmalarının ise en az bir adet savaş gemisi Britanya’da inşa edilmişti.²⁴² Denizaşırı sömürgelerini korumasının imparatorluğun en hayati meselesi olması Britanya’yı Fransızların kaydettiği ilerlemeyi sürekli yakalamak zorunda bırakıyordu. Güçlü ekonomisi sayesinde de nicelik yönünden üstünlüğü eninde sonunda yakalıyordu.
Donanmalarda ve deniz ticaret filolarında yandan çarklıların yerine geçmeye başlayan uskur dizaynı buhar makinesinin verimini de önemli ölçüde arttırdı. Buhar makinesindeki artan verim sayesinde giderek daha büyük gemiler inşa edilmeye başlandı. Gemilerin ölçülerinin ve tonajlarının büyüyebilmesine imkan veren diğer bir yenilik de demir ve çeliğin gemi inşasında kullanılmaya başlaması idi. Uskurlu tipte ve tümüyle demirden inşa edilmiş gemiler savaş alanındaki üstünlüğünü zamanla kanıtladı. 1853-1855 yılları arasındaki Kırım Savaşı sırasında Fransız ve İngiliz donanmalarındaki uskurlu demir gemiler Napolyon Savaşlarından beri deniz kuvvetlerinde görülen ilerlemenin en iyi ispatı oldu.²⁴³
Kırım Savaşı sırasında yukarıda da belirtildiği üzere Rus donanmasının modern İngiliz ve Fransız donanmalarına karşısında ağır ve hantal kalmasının en büyük nedeni uskurlu tipteki, hızlı ve çevik biçimde manevrasını tamamlayabilen uskurlu buharlılardan yoksun oluşu idi. Bu konu ile ilgili olarak I. Nicolas’ın ikinci oğlu ve Mart 1855’ten itibaren de Donanma Bakanı olarak görev yapan Grandük Konstantin Nikolaevic, 1855’te Rus devlet konseyinde “Ellerindeki eski yelkenli filolarının diğer modern donanmalarda yer alan uskurlu tipteki buharlılarla modernize edilmesi gerektiğini” belirtti. Grandük savaştan sonra 1857’de Saint Petersburg’da bir araya geldiği, savaş sırasında müttefiklerin Baltık Filosu Komutanı olan Amiral Charles Napier’in, “Neden Rus filosunun müttefiklerle açık deniz savaşına girişmediği?”ne ilişkin sorusuna, “Eğer bizim filomuzda da uskurlu fırkateynler mevcut olsaydı filonuzla yapılacak bir deniz savaşını göze alabilirdim.” yanıtını verdi.²⁴⁴
Kırım Savaşı sırasında kazanılan tecrübeler buharlı savaş filolarının geliştirilmesinin önündeki tüm engelleri ortadan kaldırdı. Hiç kuşku yok ki bunda en büyük pay uskurun buharlı gemilerde uygulanması idi. 1850’lerden itibaren uskur sayesinde buhar makinesinin eski hatt-ı harp gemilerine uygulanmasında görülen mahsurlar giderildi. Uskur donanımı sayesinde tüm makine donanımı su kesiminin altına alınabildiğinden ötürü ambarlarda boşa çıkan yerlerde toplar tekrar konuşlandırıldı.²⁴⁵ Bir bakıma uskur teknolojisi; donanmalarda topçuluk konusunda eski usullerin, yeni bir teknoloji olan buhar gücü ile uyum içerisinde devam ettirilebilmesine imkan tanımış oldu.
Yine 1846’da Amerika’da donanmaya bağlı bir filoyla yapılan denemelerde de yelkenli gemilerin yandan çarklı buharlılara kıyasla deniz şartlarına daha dayanıklı olduğu ortaya çıktı. Ancak denemelerin yapıldığı tarihte de uskurlu buharlıların buna bir istisna teşkil ettiğine dikkat çekiliyordu.²⁴⁶ Donanmaların denizlerdeki geleceğinin uskur teknolojisinde yattığı belli idi.
1861-1864 yılları arasında yaşanan Amerikan iç savaşı sırasında da uskurlu/pervaneli savaş gemilerinin üstünlüğü müşahede edildi. Avrupa donanmalarında zaten kullanılmakta olan yenilikler Yeni Dünya’da yapılan bu ilk modern çehreli savaşta da yer edindi. Yukarıda belirtilen ve topçulukta çığır açan Paixhans mühimmatı ile birlikte uskurlu gemiler sahip oldukları manevra kabiliyeti, tamamen zırhla kaplı şekilde inşa edilmesi ve üstün ateş gücü sayesinde sahil tahkimatlarının ve düşman siperlerinin bombardımanında çok etkili oldu.²⁴⁷
Sonuç olarak 1840’ların sonlarına kadar deniz savaşlarında geleneksel üç ambarlı ahşap yelkenli gemiler donanmaların asıl vurucu unsuru olarak görülürken bu tarihlerden sonra, özellikle top sayısının artmasına imkan veren uskur donanımı sayesinde, dünya donanmalarının çehresi değişmeye başladı ve modern uskurlu buharlılar deniz savaşında kesin biçimde kabul edilen bir savaş aracı oldu.²⁴⁸ Lakin yine de yandan çarklılar 1880’lere kadar azalan miktarlarda da olsa inşa edilmeye devam edildi.