Zokirjon saidboboyev

4. Arab istilochilariga qarshi xalq harakatlari

Madaniyatning oyoq osti qilinishi va zulm hamda arab tili va yozuvi, xalifalik qonun va qoidalarining zriik bilan joriy etilishi natijasida mahalliy xalq orasida norozilik tobora kuchayib, qzolonlar ktarilishiga sabab bldi.

105

Bunday qzolonlardan biri 720 yilda Sudda boshlandi. Qzolonga Samarqand ixshidi Gurak va Panjikent hokimi Divashtich boshchilik qiiadilar.

Sudliklarga yordam berish uchun Yettisuvdan turk lashkarlari ham keladi. Suddagi barcha hokimliklar aholisi isyon ktaradi. Qo'zg'olonchilarning birlashgan kuchlari arablarga katta zarba beradilar. Faqat ayrim shahar va qaFalar ichida qurshovda qolgan harbiy qismiargina katta lpon va e'tiborli vakillarini qzolonchilar ixtiyoriga garovga berish bilan jon saqlaydilar.

721 yilda Said Xaroshiy Xurosonga noib qilib tayin etiladi. U Iroqda xalq qzolonini bostirishda shafqatsizligi bilan nom qozongan edi. Unga sudliklar qzolonini bostirish va ularni islomga qaytarish topshiriladi. Said Xaroshiyning qzolonchilar bilan olib borgan muzokaralari natijasida Gurak boshliq Sud mulkdorlarining bir qismi arablar tomoniga tadi. Qzo-lonchilarning qolgan qismi Faronaga chekinishga majbur bladi. Xjandda blib tgan jangda qzolonchilar yengiladi. Sulh tuzilgach, katta mabla evaziga omon qolgan 400 savdogardan tashqari, deyarli barcha qzolonchilar xiyonatkorona qirib tashlanadi.

Divashtich boshliq qzolonchilarning ikkinchi guruhi ham yuqori Zarafshonda Obgar qaPasida qamalga olinadi. Omon qoldirish sharti bilan qlga tushirilgan Divashtich Arbinjonga olib borilib, qatl etiladi.

Xjandda qzolonning yengilishi hamda Divashtichning fojeali malubiyatlaridan keyin Said Xaroshiy Movarounnahr shahar va qishloqlarida jazo choralarini kuchaytiiadi. Mahalliy hokimlar uni daf etish choralarini izlaydilar. 723 yilda arablarga qarshi Farona hokimi qshin tortadi. Unga Shosh, Nasaf va turklar yordamga boradilar. Ittifoqchilar dushmanga qattiq zarba berib, uni Xjanddan to Samarqandgacha ta'qib qihb boradilar.

Xalifalikning sohq siyosatiga qarshi 725 yilda Xuttalonda, 728 yilda esa yana Sudda qzolon avjiga chiqadi. Xuroson noibi kp urinsa-da, ammo bu harakatni bostira olmaydi.

106

Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arablar hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xuroson noibi Ashros islom dinini qabul qilganlardan xiroj vajiz 'ya sohqlarini olmaslikka qaror qiladi. Shubhasiz, bu aholini tinchlantirishga qaratilgan vaqtinchalik tadbir edi. Shunga qaramasdan u z samarasini berdi. Zodagon dehqonlarning kpi z chokarlari va kadivarlari bilan islomni qaytadan qabul qilib, arablar tomoniga tadilar. Shu tariqa Sudda arablar z mavqelarini bir muncha mustahkamlab oladilar. Biroq bu bilan xalifalikning sharqida vaziyat bshash-maydi. 736-737 yillarda Toxariston va Sudda yana qzolon ktariladi.

Arablar, ayniqsa, 737 yilda tang ahvolda qoladilar. Xuroson va Movarounnahrning noibi va amirlari bir necha bor zgar-tiriladi. Xurosonning yangi noibi Nasr ibn Sayyor mamlakatda z mavqeini mustahkamlab olish maqsadida moliya islohoti tkazadi. Islomni qabul qigan kishilar jiz'yadan ozod etilib, barcha musulmonlar huquq jihatdan tenglashtiriladi. Yer egasining e'tiqodidan qat'i nazar xiroj tlashi shart qilib qyiladi.

VIII asrning 70-80-yillarida Movarounnahrda juda ulkan xalq qzoloni ktarildi. Qzolonchilar oq rangdagi kiyim kiyganligi uchun tarixda u „oq kiyimlilar" qzoloni deb ham shuhrat qozonadi. Bu qzolonning rahbari Muqanna (boshi