1.BÖLÜM: DOĞA VE İNSAN
Doğal Unsur: Doğada kendiliğinden var olan, oluşumunda insanın herhangi bir etkisinin olmadığı varlık, nesne ve olayların tümüdür. Örnek; dağ, taş, ağaç, hayvanlar, toprak, yağmur, deprem… gibi.
Beşeri Unsur: Meydana gelmesinde insanların etkili olduğu varlık, nesne ve olaylardır. Örnek; kalem, sıra, okul, yol, köprü…. gibi.
DOĞA VE İNSAN ETKİLEŞİMİ
Coğrafya kısaca; insan etkinlikleri açısından yeryüzünün incelenmesidir. Buna göre coğrafya insanın doğayı tanımasını ve doğa ile uyumlu bir yaşam sürmesini sağlamaya çalışır.
İnsan ve doğa arasında sürekli olarak karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. İnsan bir yandan yaşadığı doğal çevreyi çeşitli şekillerde etkileyip değiştirirken, bir yandan da doğal çevre şartlarından etkilenmektedir. Örneğin; tarım, turizm, ulaşım vb birçok insan faaliyeti doğal şartlardan biri olan iklimin etkisi altındadır. Yine aynı diğer taraftan insanlar baraj, yol, köprü, konut vb yaparak, bataklıkları kurutup tarım alanı haline getirerek, madenleri işleterek ve ormancılık faaliyetleri yürüterek doğayı sürekli olarak etkilemektedirler.
COĞRAFYANIN TANIMI-KONUSU-BÖLÜMLERİ, İLKELERİ VE YARARLANDIĞI BİLİMLER
Coğrafya; doğal çevre ile insan arasındaki karşılıklı ilişkiyi inceleyen ve bu ilişkinin sonuçlarını ortaya koymaya çalışan bilim dalına denir. Coğrafyanın konusu; insan ve insanın üzerinde yaşadığı doğal çevredir.
Coğrafyanın ilkeleri: 1-Dağılış ilkesi 2-Karşılıklı ilgi(bağlantı)ilkesi 3-Nedensellik ilkesi
Coğrafyanın Bölümleri, Bu Bölümlerin Alt Dalları Ve Coğrafyanın Yararlandığı Bilimler
MUHTEŞEM DÖRTLÜ / DOĞAL SİSTEMLER(DOĞAL ORTAMLAR) VE COĞRAFYA
Doğa: Atmosfer, litosfer, hidrosfer ve biyosfer olmak üzere dört temel ortamdan oluşan bir bütündür. Doğayı oluşturan bu
dört temel ortam arasında sürekli bir etkileşim ve mükemmel bir denge vardır.
Doğal Ortamlar;
1-Atmosfer(Hava Küre): Dünyamızı çepe çevre saran ve çeşitli gazların karışımından oluşan doğal ortamdır. Bulutluluk, nemlilik, sis ve yağış gibi tüm hava olayları atmosferde meydana gelir. Atmosfer olaylarını coğrafyanın alt dallarından klimatoloji bilimi inceler.
2-Litosfer(Taş Küre): Yer kabuğunun en dış bölümüdür. Litosfere taşküre denilmesinin sebebi bileşiminin kayaçlardan oluşmasıdır. Dağlar, taşlar, vadiler ve platolar litosferi oluşturan başlıca unsurlardır. Taş küre üzerindeki yer şekillerinin oluşum özelliklerini coğrafyanın alt dallarından olan jeomorfoloji bilimi inceler.
3-Hidrosfer(Su Küre): Akarsular, göller, denizler ve okyanuslar ile tüm yer altı sularının hepsine birden verilen isimdir. Su küreyi coğrafyanın alt dallarından Hidrografya bilimi inceler.
2.BÖLÜM: HARİTA BİLGİSİ
HARİTA: Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün, kuşbakışı görünüşünün, bir ölçeğe göre küçültülerek, düzlem üzerine aktarılmasıyla elde edilen çizime harita denir. Haritacılıkla ilgili bilim dalına kartoğrafya adı verilir.
Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekli olan (olmazsa olmaz) şartlar şunlardır:
1-Kuşbakışı olarak(tam tepeden görünür şekilde) çizilmiş olması gerekir.
2- Belli bir ölçeğe göre çizilmiş olması gerekir.(Çünkü ölçeksiz çizimler harita değil, kroki olur.)
3- Bir düzleme aktarılmış olması gerekir.(kağıt üzerine çizilmesi)
KROKİ: Herhangi bir yerin, kuşbakışı görünüşünün ölçeksiz ve kabataslak olarak bir düzleme aktarılmasına kroki denilmektedir.
Not: Harita ile kroki arasındaki fark, krokinin ölçeksiz, haritanın ise ölçekli olmasıdır.
HARİTA ELEMANLARI
Tüm haritalarda bulunması gereken 5 temel eleman vardır. Bunlar;
1- Başlık: Haritanın kullanım amacını belirtmeli, haritayı tanıtmaya yeterli, açık ve kısa olmalıdır.
2- Ölçek; haritalardaki küçültme oranına denir.
3-Yön oku(Coğrafi koordinatların bulunduğu haritalarda yön okuna gerek yoktur.)
4- Harita Anahtarı (Lejant) : Haritada kullanılan özel işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren bölümdür.
5-Coğrafi koordinatlar(Paralel ve Meridyenler)
ÖLÇEK: Haritadaki iki nokta arası uzunluğun gerçekte aynı yerler arası uzunluğa oranıdır. Ölçek iki şekilde gösterilir.
a. Kesir ölçek: Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen ölçeklerdir. 1/500, 1/5.000, 1/50.000, 1/500.000 gibi.
Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan sayı ise, haritası çizilen alanın kaç defa küçültüldüğünü gösterir. Paydadaki sayı büyüdükçe, ölçek küçülür.
b. Çizik (Grafik) Ölçek: Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde küçültme oranının gösterildiği ölçeklerdir.
ÖLÇEKLERİ BİRBİRİNE ÇEVİRME
Çizik ölçeğin kesir ölçeğe çevrilmesi
Harita problemlerinde çizik ölçek verilip kesir ölçeğe çevrilmesi istenildiğinde, aşağıdaki formül kullanılır
Örnek1: 2 4 6 8 10
ı-----ı-----ı----ı----ı-km Yandaki çizgi ölçeğin uzunluğu 4 cm’dir. Bu çizgi ölçeğin kesir ölçek olarak değeri nedir?
Çözüm: Ö=HU / GU ise Ölç= 4 cm / 12 km = 1 cm / 3 km ise Ölçek= 1 / 300.000 dir.
Örnek2:
Yandaki çizgi ölçeğin uzunluğu 4 cm’dir. Bu çizgi ölçeğin kesir ölçek olarak değeri nedir?
Çözüm: Ölç=HU / GU ise Ölç= 4 cm / 20 km = 1 cm / 5 km ise Ölçek= 1 / 500.000 dir
Kesir ölçeğin çizik ölçeğe çevrilmesi
Kesir ölçeği, çizgi ölçeğe çevirirken önce 1 cm'nin kaç km'yi gösterdiği bulunur.
Örnek1: 1 / 2.500.000 ölçeğinde 1 cm 25 km'yi gösterdiğine göre çizgi ölçekte de 1 cm 25 km'yi göstermelidir.
Bir doğru parçası çizilerek eşit aralıklara bölünür.
Üzerine, 1 cm 25 km'yi gösterecek şekilde değerler yazılarak çizgi ölçek hazırlanmış olur.0 25 50 75 100
ı-----ı-----ı----ı----ı-km
Örnek2: 1/100.000 kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak karşılığını bulunuz.
Çözüm: 1cm=1 km ise çizik ölçeğimiz şu şekilde olur:
1 0 1 2 3
ı-----ı-----ı----ı----ı-km
1cm
HARİTA ÇEŞİTLERİ
A. Kullanım amaçlarına göre haritalar
1. İdari ve Siyasi Haritalar: Ülkelerin başka ülkelerle olan sınırlarının gösterildiği haritalara siyasi haritalar adı verilirken, ülkelerin kendi içerisindeki illeri, eyaletleri, bölgeleri gösteren haritalara da idari haritalar denilmektedir.
2. Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus, göç, yerleşme, tarım, hayvancılık, sanayi, turizm, vb. dağılışını gösteren haritalardır.
3. Fiziki Haritalar: Yeryüzü şekillerinin fiziki yapısını, dağılış ve yükseltilerini gösteren haritalardır.
4. Özel Haritalar: Belirli bir konu için özel olarak hazırlanan haritalardır. (Jeomorfoloji, meteoroloji, toprak haritaları gibi.)
B. Ölçeklerine göre haritalar
1. Büyük Ölçekli Haritalar
a. Plânlar: Ölçeği 1/20.000'e kadar olan haritalardır. Şehir imar plânları, kadastro haritaları bu türdendir.
b. Topoğrafya Haritaları: Ölçeği 1/20.000 ile 1/200.000 arasında olan haritalardır. Ulaşım haritaları ile topoğrafik, jeolojik, morfolojik haritalar bu türdendir.
2. Orta Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/200.000 ile 1/500.000 arasında olan haritalardır.
3. Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçeği 1/500.000 den daha küçük olan haritalardır. Bu haritalar Dünya’nın, kıtaların, ülkelerin tamamını veya bir bölümünü gösterir.
Büyük Ölçekli Haritaların Genel Özellikleri
|
Küçük Ölçekli Haritaların Genel Özellikleri
|
– Paydası küçüktür.
– Dar alanları gösterir.
– Ayrıntıyı gösterme gücü fazladır.
– Küçültme oranı azdır.
– Aynı alanı gösteren küçük ölçekli haritalara göre
düzlem üzerinde daha fazla yer kaplarlar.
– İzohipsler arası yükselti farkı azdır.
– Bozulma oranı azdır.
|
-Paydası büyüktür.
– Geniş alanları gösterir.
– Ayrıntıyı gösterme gücü azdır.
– Küçültme oranı fazladır.
– Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre düzlem üzerinde daha az yer kaplarlar.
– İzohipsler arası yükselti farkı fazladır.
– Bozulma oranı fazladır.
|
HARİTALARIN KULLANIM ALANLARI
Haritaların kullanım alan ve amaçları çok çeşitlidir. Bütün haritalardan; uzunluk, alan ve yerel saat bulunabilir, konum ve yön tayin edilebilir, ancak eğim ve yükselti hesaplama ile profil çıkarma sadece fiziki haritalar kullanılır.
PROJEKSİYON TİPLERİ
Dünya'nın küreselliği nedeniyle, haritalarda ortaya çıkan hataları en aza indirmek için çeşitli yöntemler kullanılır. Bu sistemlerden biride projeksiyonlardır. Projeksiyonlar, izdüşümü (yükseltinin sıfır m. kabul edilmesi) esasına göre çizildiğinden, yükseltinin fazla olduğu yerlerde ve ülkelerde izdüşümü alan(kabartı ve çukurlukların hesaba katılmadığı, her yerin deniz seviyesinde kabul edildiği alan)ile gerçek alan arasındaki fark artar.
Başlıca projeksiyon yöntemleri şunlardır:
• Silindir(Silindirik) Projeksiyon: Ekvator ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.
• Konik Projeksiyon: Orta enlemler ve çevresindeki bölgelerin çiziminde kullanılır.
• Düzlem (Ufki) Projeksiyon: Bu projeksiyonla elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. Daha çok kutuplar ve çevreleri ile diğer dar alanların çiziminde elverişlidirler.
COĞRAFİ KOORDİNATLAR
PARALELLER
Ekvator’a paralel olarak çizildiği varsayılan hayali çemberlere paralel denir. Paralel çemberlerinin, Başlangıç paraleline (Ekvator) olan uzaklığının açı cinsinden değerine ise enlem denir. Enlem ve paralel pratikte birbirlerinin yerine kullanılırlar.
Paralellerin Özellikleri
-
Ekvator’un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde olmak üzere, toplam 180 paralel bulunur.
-
Başlangıç paraleli Ekvator’dur.
-
En büyük paralel dairesi Ekvator’dur.
-
Ekvator dünyayı iki eşit parçaya böler.
-
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Buna karşılık paralel numaraları büyür.
-
İki paralel arası uzaklığa bir enlem derecesi denir. Matematik konumu daha ayrıntılı olarak belirleyebilmek için, her paralel dairesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
-
90° paralelleri nokta halindedir.
-
Paraleller birbirleriyle kesişmezler, birleşmezler.
-
Paraleller doğu - batı doğrultusunda uzanırlar.
-
Ardışık iki paralel arası uzaklık yaklaşık olarak 111 km dir. Bu uzaklıktan yararlanarak kuzey güney doğrultusunda ve aynı meridyen üzerinde olmak şartıyla iki nokta arasındaki uzunluk hesaplanabilir.
Paraleller arası uzaklık işlemlerinde şu yol takip edilir:
-
Aralarında uzaklığı sorulan noktalar arasındaki enlem farkı bulunur. İstenilen merkezlerin her ikisi de aynı yarım kürede ise, numarası büyük paralelden küçük paralel çıkarılır. Farklı yarım küredeler ise paraleller toplanır.
-
Bulunan paralel farkı sabit uzaklık olan 111 ile çarpılır.
MERİDYEN
Bir kutuptan diğer kutba ulaşan, paralelleri ve ekvatoru dik açıyla kesen hayali yarım çemberlere meridyen denir. Meridyenlerin, Başlangıç meridyenine (Greenwich) olan uzaklığının açı cinsinden değerine ise boylam denir. Meridyen ve boylam pratikte birbirlerinin yerine kullanılırlar.
Meridyenlerin Özellikleri
-
Başlangıç meridyeninin 180 doğusunda, 180 de batısında olmak üzere, toplam 360 meridyen vardır.
-
Başlangıç meridyeni İngiltere’nin başkentindeki Greenwich istasyonundan geçen meridyendir.
-
İki meridyen arası uzaklığa bir boylam derecesi denir. Koordinatlarla bir yeri daha iyi belirleyebilmek için, her meridyen derecesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür.
-
Sadece ekvator üzerinde iki meridyen arası uzaklık 111 km dir. Kutuplara doğru gidildikçe bu uzaklık azalır. Bütün meridyenlerin boyları birbirine eşittir.
-
Aynı meridyen üzerinde bulunan bütün noktaların (Güneş karşısından aynı anda geçtiklerinden) yerel saatleri aynıdır.
-
Meridyenler kuzey - güney doğrultusunda uzanır ve bütün meridyenler kutuplarda birleşirler.
-
Meridyenler bir paralel boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunurlar.
-
Ardışık iki meridyen arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır.
Boylamın Etkileri
Boylamın Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, zaman (yerel saatler, güneşin doğuş ve batış saatleri vs) üzerinedir.
YEREL SAATLER (gerçek saat)
Herhangi bir yerde, Güneş’in en tepede olduğu konuma ya da gölge boyunun en kısa olduğu ana öğle vakti denir. Öğle vakti gün ortasıdır ve saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre ayarlanan saate yerel saat denir.
Yerel saat farkları, meridyenlerden faydalanılarak hesaplanabilir.
YEREL SAAT PROBLEMLERİ
1. Yerel saat problemleri
Yerel saat problemlerinde şu yol takip edilir:
a.) İstenilen merkezlerin her ikisi de Greenwich’in batısında ya da doğusunda ise, boylam numarası büyük olandan küçük olan çıkarılır. İstenilen merkezlerden birisi Greenwich’in doğusunda diğeri batısında ise boylamlar toplanır. Buna göre;
– Boylam farkı bulunur.
– Bulunan boylam farkı sabit zaman farkı olan 4 ile çarpılarak yerel saat farkı hesaplanır.
b.) Dünya batıdan doğuya doğru döner. Bu nedenle, doğuda yerel saat batıya göre daima ileridir. Batıda ise yerel saat doğuya göre daima geridir. Buna göre;
– Batıdaki bir noktanın yerel saati verilecek, doğudaki bir noktanın yerel saati sorulacak olursa, doğuda yerel saat daima ileri olacağından aradaki yerel saat farkı toplanır.
– Buna karşılık, doğudaki bir noktanın yerel saati verilir, batıdaki bir noktanın yerel saati sorulursa, batı daima geri kalacağından aradaki yerel saat farkı çıkarılır.
Alıştırmalar;
Ör.: 50˚Doğu meridyeni üzerinde bulunan bir yerde yerel saat 10:30 iken, aynı anda 67˚Doğu meridyeninde saat kaçtır?(11:38)
Ör.: 82˚Batı boylamında yerel saat 13:45 iken, 64˚Batı boylamın ’da kaçtır?(14:57)
Ör.: 30˚Batı boylamında yerel saat 12:00 iken7˚Doğu boylamında yerel saat kaç olur?(14:28)
SAAT DİLİMLERİ (ULUSLARARASI SAAT)
Bilim ve tekniğin hızla gelişmesiyle ülkeler arası ekonomik ve siyasi ilişkilerin artması, buna bağlı olarak iletişimin hızlı olması uluslararası saatin doğmasına yol açmıştır. Bu sebeple saat dilimleri oluşturulmuştur. Dünya üzerinde 24 saat dilimi vardır.
TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ
Dünya’nın doğu ve batı yarım kürelerinin uç noktaları arasında bir günlük zaman farkı vardır. Bu nedenle, Başlangıç meridyeninin devamı olan 180° meridyeni, tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir.
• 180° boylamının batısına doğru gidildiğinde, Doğu Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün ileridir.
• 180° boylamının doğusuna doğru gidildiğinde, Batı Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün geridir.
HARİTALARDAN YARARLANMA
Haritalar kullanılarak uzunluk, alan ve eğim gibi bir takım hesaplamalar yapılabilmektedir.
A-UZUNLUK HESAPLAMALARI
a. Haritadaki Uzunluğun Hesaplanması: HU = GU / ÖP
Örnek: Gerçekte 10 km olan bir yol 1/200.000 ölçekli haritada kaç cm ile gösterilir?
Çözüm: GU=10 km, Öp=200.000 ise HU=?
HU=GU/Öp ise HU= 10km / 200 000cm
=1000 000 cm/200 000cm = 10cm/2cm ise HU= 5cm
b. Gerçek Uzunluğun Hesaplanması: GU= HU x ÖP
Örnek: 1/200.000 ölçekli haritada 16cm olarak gösterilen bir uzunluk gerçekte kaç km’dir?
Çözüm: Öp=200 000cm, HU=16cm ise GU=?
GU=HU x Öp G.U=16x200.000=3.200.000cm=32 km
c. Ölçeğin Hesaplanması(Uzunluk verilerine göre):
Ö=HU / GU veya ÖP=GU / HU
Örnek: Gerçekte 90 km olan iki şehir arası uzaklık haritada 6cm ile gösterilmiştir. Bu haritanın ölçeği nedir?
Çözüm: GU=90km, HU=6cm ise Ö=?
Ö=HU / GU ise Ö=6cm/90km= 6cm/90km ise Ö= 1 / 1 500 000
B-ALAN HESAPLAMALARI
a-Haritadaki Alanın Hesaplanması: HA=GA / (Öp)²
Örnek: 625 km² alan kaplayan bir ada 1/500.000 ölçekli bir haritada kaç cm² ile gösterilir?
Çözüm: GA=625 km², Öp=500.000 cm ise HA=?
HA=625 km²/(500.000)²=625.10üzeri 10cm²/25.10üzeri 10cm ise HA=25cm²
b-Gerçek Alanın Hesaplanması: GA=HA x (Öp)²
Örnek: Ölçeği 1/1.000.000 olan bir haritada 5 cm² olarak ölçülen bir alan gerçekte kaç km²’dir?
Çözüm: GA=5x(1.000.000)2=5x1.10üzeri12= 5.10 üzeri 12 cm² ise GA=500 km²
c-Harita Ölçeğinin Hesaplanması(Alan verilerine göre):
Örnek: Gerçekte 125 km²yer kaplayan bir ada haritada 5 cm² ile gösterildiğine göre, bu haritanın ölçeği nedir?
Çözüm: HA= 5 cm² GA= 125 km2 ise Ölçek=?
Ö= 5 cm² / 125.10 üzeri 10 cm2 = 1 cm² / 25.10 üzeri 10 cm² = 1cm / 5.10 üzeri 5 cm ise Ö=1 / 500.000
C-EĞİM HESAPLAMALARI
İki merkez arasındaki yükseklik farkının,aynı iki merkez arasındaki yatay uzaklık oranına eğim denilir.
Yükseklik farkı
Eğim=------------------------- x100 (1000)
Yatay uzaklık
Not:Yatay mesafe arttıkca eğim azalır.Yatay mesafe azaldıkca eğim artar. Eğimin birimide m’dir.
Alıştırmalar;
Ör.:Aralarında 6km uzaklık bulunan iki köyden biri deniz kenarında diğeri ise 1500m yüksekliktedir.Bu iki köy arasındaki eğim % kaçtır.?(%25)
Ör.:A ve B kentleri arasındaki eğim %5,yükselti farkı ise 500m’dir.Bu iki kent arasında kuşuçuşu uzaklık kaç km’dir?(10km)
Ör.: Bir dağın zirvesi ile eteği arasındaki yatay uzaklık 10 km’dir. Eğim %5 olduğuna göre yükselti farkı kaçtır?(2000m)
HARİTALARDA YER ŞEKİLLERİNİ GÖSTERME YÖNTEMLERİ
1. Renklendirme Yöntemi
Fiziki haritalarda yeryüzü şekillerini daha belirgin gösterebilmek için yükselti basamakları renklerle ifade edilir.
Renklendirme işlemi, aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi olur
Yükselti basamakları (m) Kullanılan Renkler
0-200 Yeşil
200-500 Açık Yeşil
500-1000 Sarı
1000-1500 Turuncu
1500-2000 Açık Kahverengi
2000 ve üzeri Koyu Kahverengi
Not; Fiziki haritalarda beyaz renkler buzulları ya da kalıcı karları gösterirler. Göl, deniz ve okyanuslar ise mavi renkle gösterilmektedir. Mavinin tonu koyulaştıkça derinliğin arttığı anlaşılır.
2. Gölgelendirme Yöntemi
Yer şekillerinin bir yönden ışıkla aydınlatıldığı düşünülür. Buna göre, ışık alan yerler açık, gölgede kalan yerler koyu renkte boyanır. Haritacılıkta yardımcı bir yöntem olarak kullanılır.
3. Tarama Yöntemi
Eğim ile orantılı olarak kalınlıkları artan çizgilerle yer şekilleri gösterilir. Tarama yönteminde, eğim fazla ise çizgiler kalın, kısa ve sık olur. Eğim az ise çizgiler ince, uzun ve seyrek olur. Düz alanlar ise taranmayarak boş bırakılır.
4. Kabartma Yöntemi
Yeryüzü şekillerinin belirli bir ölçek dâhilinde küçültülerek oluşturulan maketleridir. Bu yöntem, yer şekillerinin gerçeğe en uygun olarak gösterilmesini sağlar. Ancak, kabartma haritaların yapılışı ve taşınması zor olduğundan kullanım alanı dardır.
5. İzohips (Eş yükselti) Yöntemi:
Kullanımı en yaygın olan yöntemdir. Deniz seviyesinden itibaren aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesi ile elde edilen eğrilere izohips eğrileri denir. Deniz seviyesinden itibaren aynı derinlikteki noktaların birleşmesi ile elde edilen çizgilere ise izobat (eş derinlik) eğrileri denir. Kıyı çizgisi, izohips ile izobat eğrilerinin başlangıç çizgisidir.
İzohipslerin özellikleri şunlardır:
-
İç içe kapalı eğrilerdir. .
-
Sıfır (0) m izohipsi deniz seviyesinden başlar. Kara ile denizi ayıran çizgidir. Buna kıyı çizgisi adı verilir.
-
İzohips eğrileri dağ doruklarında nokta halini alır. Buralar zirve olarak tanımlanır.
-
En geniş izohips halkası en alçak yeri, en dar izohips halkası ise en yüksek yeri gösterir.
-
Aynı izohips üzerinde bulunan bütün noktaların yükseltileri birbirine eşittir.
-
İki izohips eğrisi birbirini kesmez.
-
Birbirini çevrelemeyen komşu iki izohipsin yükseltileri aynıdır.
-
İzohipslerin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise eğimin azaldığını gösterir.
-
Çukurluklar, derinlik istikametinde ok işareti konularak gösterilir. (Krater, polye, obruk gibi)
-
Her izohips eğrisi kendisinden daha yüksek bir izohipsi çevreler. Ancak çukur yerlerde bunun tersi geçerlidir.
-
İki tepe arasındaki çukurluğa boyun denir.
-
Eş yükselti eğrilerinin ‘V’ veya ‘ ’ şeklini aldığı yerler vadi veya sırtları gösterir.
1. İzohips haritalarından profil çıkarma
Yeryüzü şekillerinin yandan görünüşüne (kesitine) profil denir. Profil şu şekilde çıkarılır:
-Profili çıkarılacak olan noktaların arasına bir doğru çizilir.
-Bu doğrunun kestiği izohipslerin yükselti değerleri, alt kısma çizilecek yükselti ölçeği ile kesiştirilir.
-Kesişen noktalar birleştirildiğinde profil çıkarılmış olur.
Not; Şu üç özellik kontrol edilerek profil bulunabilir.
a)Tepe sayısı b) Eğim c) Yükselti
3.BÖLÜM: DÜNYA’NIN ŞEKLİ VEHAREKETLERİ
A. DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI
Dünyanın kutuplardan basık, Ekvator’dan hafif şişkin, kendine has şekline geoit denir. Dünya’nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönerken savrulması sonucu oluşmuştur.
Dünya’nın Geoit Şeklinin Sonuçları
-
Ekvator’un uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan daha fazladır.
-
Ekvator yarıçapı, kutuplar yarıçapına göre 21 km daha uzundur.
-
Kutuplar, Dünya’nın merkezine (Ekvator’a göre) daha yakındır. Bunun sonucu olarak, yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda daha fazladır
Dünya’nın genel olarak Küresel Şeklinin Sonuçları
-
Dünya’nın şeklinden dolayı, güneş ışınları Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe eğik açılarla düşer. Bu durum sıcaklık dağılışını etkiler. Sıcaklık değerlerinin değişmesi de birçok olayı farklılaştırır.
-
Dünya’nın şeklinden dolayı, Dünya’nın bir yarısı karanlıkken diğer yarısı aydınlıktır. Aydınlanma çizgisi daire biçiminde olur. Buna aydınlanma çemberi de denir.
-
Dünya’nın şeklinden dolayı, kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır.
-
Dünya’nın şeklinden dolayı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe, paralel boyları ve meridyenler arası mesafe azalır.
-
Dünya’nın şeklinden dolayı, harita çizimlerinde bozulmalar meydana gelir.
-
Dünya’nın şeklinden dolayı, Kutup yıldızının görünüm açısı bulunduğumuz yerin enlem derecesini verir.
DÜNYA’NIN HAREKETLERİ
Dünya’nın coğrafi olayları ilgilendiren iki türlü hareketi vardır. Bunlar; Günlük(eksen) ve Yıllık(yörünge) hareketleridir.
B.GÜNLÜK HAREKET (DÜNYA’NIN KENDİ EKSENİ ETRAFINDA DÖNMESİ)
Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü, batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar. Buna 1 güneş günü denir.
Dünya, kendi ekseni etrafında atmosfer ile birlikte döndüğü için bu dönüş hissedilmez. Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hızı en fazla Ekvator üzerindedir. Bu hız saatte 1670 km/saattir. Kutuplara gidildikçe hız azalır ve sıfırlanır.
Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları
-
Gece ve gündüz birbirini takip eder.
-
Güneş ışınlarının günlük geliş açıları değişir.
-
Günlük sıcaklık farkları meydana gelir. Bunun sonucunda;
– Fiziksel çözülme oluşur.
– Günlük basınç farkları oluşur.
– Meltem rüzgârları oluşur.
-
Merkez kaç kuvveti meydana gelir. Bunun sonucunda;
– Sürekli rüzgârların (Alize, Batı, Kutup) yönlerinde sapmalar meydana gelir.
– Okyanus akıntıları (Gulf - stream, Labrador, vs.) halkalar oluşturur ve yönlerinde sapmalar olur.
-
Yerel saat farkları meydana gelir.
-
Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir.
-
Gölge yönleri değişir.
-
Güneş doğuda erken doğar, batar ve batıda geç doğar, batar.
-
Dinamik basınç kuşakları meydana gelir.
C.YILLIK HAREKET (DÜNYA’NIN GÜNEŞ ETRAFINDA DÖNMESİ)
Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır. Dünya, Güneş etrafındaki dönüşünü elips şeklindeki bir yörünge üzerinde 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir. Dünya, 939 milyon km lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder.
Not:6 saat dört yılda bir, bir günü oluşturacağından şubat ayı dört yılda bir 29 çeker ve buna artık gün adı da verilir.
Dünyanın yörüngesinin elips olmasının ortaya çıkardığı sonuçlar:
Dünya’nın yörüngesinin elips olmasından dolayı Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Bazen yaklaşırken, bazen uzaklaşır. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine Perihel (Günberi) denir. Dünya’nın Güneş’ten en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Günöte) denir. Bu durum Dünyanın Güneş etrafındaki dönüş hızını da değiştirir.
Dünyanı hızı, günberi tarihinde artarken, günöte tarihinde azalır. Bunun sonucunda;
-Günöte(Afel) ve Günberi(Perihel) konumları yaşanır.
-Yarım kürelerde mevsim süreleri farklı yaşanır.
-Eylül ekinoksu iki gün gecikmeyle gerçekleşir.
-Şubat ayı iki gün kısa sürer.
Not: Dünya’nın Güneş’e yaklaşıp uzaklaşması, Dünya üzerindeki sıcaklık dağılışını belirgin olarak etkilemez. Sıcaklık dağılışını etkileyen temel etken güneş ışınlarının geliş açısıdır
Dünya’nın Eksen Eğikliği
Dünya’nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzleme Ekliptik (yörünge) düzlemi, Ekvator’dan geçen düzleme ise Ekvator düzlemi denir. Bu iki düzlem birbiriyle çakışmaz. Çünkü Dünya’nın ekseni ekliptik düzleme tam dik değildir. Başka bir ifadeyle, Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66° 33', Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 23° 27' lık bir açı vardır. İşte, Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçlarının asıl nedeni, Dünya’nın ekseninin eğik olmasıdır. Buradan, “Dünya’nın Güneş çevresinde dönüşünün sonuçları, eksen eğikliği ile birlikte ortaya çıkar” yargısını çıkarabiliriz.
Dünya’nın Eksen Eğikliği
Dünya ekseninin 23°27' eğik oluşunun sonuçları şunlardır:
-
Mevsimlerin oluşumuna neden olur.
-
Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir. Bunun sonucunda;
-Yıl içinde sıcaklıklar değişir
-Yıl içinde gölge boyları değişir
-Yıllık sıcaklık farkları ortaya çıkar
-Yıl içinde basınç farkları oluşur
-Muson rüzgârları oluşur
-
Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile yerleri değişir.
-
Aydınlanma çemberinin sınırı mevsimlere göre değişir.
-
21 Aralık’ta Güney Yarım Küre’nin, 21 Haziran’da ise, Kuzey Yarım Küre’nin Güneş’e daha dönük olmasına neden olur.
-
Gece ile gündüz süreleri arasındaki farkın, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artmasına neden olur.
-
Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirleyerek, matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur.
-
Matematiksel iklim kuşakları oluşur.
Not; Ekvator çizgisi üzerinde yıl boyunca gece ve gündüz süreleri değişmez. EKİNOKS-SOLSTİS GÜNLERİ VE ÖZELLİKLERİ(Gün dönümleri)
Dünya’nın Güneş etrafında dönmesi ve eksen eğikliğine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar. Bu günler aynı zamanda mevsimlerin başlangıcıdır.
21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks (gece-gündüz eşitliği) tarihleri, 21 Aralık ve 21 Haziran tarihlerine de solstis (gündönümü) tarihleri denir.
21 HAZİRAN
a. Kuzey Yarım Küre;
-
Güneş ışınları Yengeç Dönencesi ’ne 90°lik açı ile düşer.
-
Yaz mevsiminin başlangıcıdır ve en uzun gündüz, en kısa gece yaşanır.
-
Yengeç Dönencesinden kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.
-
Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. Fakat 23 Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur.
-
Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer.
-
Yengeç Dönencesinin kuzeyi, güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar.
b. Güney Yarım Küre; Bu tarihte yukarıda ki olayların tersi yaşanır…
23 EYLÜL
Kuzey ve Güney Yarım Küre;
-
Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90°lik açı ile düşer.
-
Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır.
-
Güneş ışınları bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar
-
Bu tarih Kuzey Yarım Küre’de Sonbahar, Güney Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır.
-
Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer
-
Dünya’da gece ve gündüz birbirine eşit olur.
-
Bu tarih Güney Kutup Noktasında 6 aylık gecenin, Kuzey Kutup Noktasında ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır.
21 ARALIK
.
a. Güney Yarım Küre;
-
Güneş ışınları Oğlak Dönencesi ‘ne 90° lik açı ile gelir.
-
Yaz mevsiminin başlangıcıdır.
-
En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır.
-
Oğlak Dönencesinden güneye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.
-
Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlar. Ancak 21 Marta kadar, gündüzler gecelerden uzundur.
-
Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer.
-
Oğlak Dönencesinin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar.
-
Oğlak Dönencesinin güneyinde en kısa gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar.
b. Kuzey Yarım Küre; Bu tarihte yukarıda ki olayların tersi yaşanır…
21 MART
Kuzey ve Güney Yarım Küre;
-
Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90° lik açı ile düşer.
-
Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır.
-
Güneş ışınları bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar.
-
Bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar. Kuzey Yarım Küre’de ise tam tersi olur.
-
Bu tarih Güney Yarım Küre’de Sonbahar, Kuzey Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır.
-
Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer. Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür.
-
Dünya’da gece ve gündüz süreleri birbirine eşit olur.
-
Bu tarih Güney Kutup Noktasında 6 aylık gecenin, Kuzey Kutup Noktasında ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır.
İKLİM KUŞAKLARI
1-Matematik iklim Kuşakları: Ortaya çıkmasında eksen eğikliği başta olmak üzere dünyanın şekli etkili olmuştur.
2-Sıcaklık iklim Kuşakları: Ortaya çıkmasında kara ve denizlerin dağılışı başta olmak üzere okyanus akıntıları vb etkili olmuştur.
DEĞERLENDİRME SORULARI
1-
2-
3-
4-
Konum Bulma
-
80˚Kuzey paralelinden 9990 km güneye giden bir kişi hangi enleme ulaşır?(10˚G)
-
Aralarında 4773 km uzaklık bulunan iki merkezden biri Kuzey Kutup Dairesi üzerinde bulunduğuna göre ikinci merkez hangi enlem daresi üzerindedir?(23˚K)
-
Hatay ilinin Oğlak dönencesine olan uzaklığı yaklaşık olarak kaç km’dir?(6549km)
-
Aynı meridyen üzerinde yer alan x ve y noktaları arası uzaklık 6993 km dir.X noktası 40˚kuzey parelelinde yer aldığına göre Y noktası hangi parelel üzerinde yer alır?(23˚G)
-
Sinop’un Kuzey kutup noktasına uzaklığı kaç km’dir?(5328km)
-
50˚Kuzey enleminden Türkiye’nin en güneyine gitmek için hareket eden bir araç 1332km yol aldıktan sonra mola veriyor.Bu aracın Türkiye’nin en güneyine varmak için,daha kaç paralel geçmesi gerekir?(2)
Yerel Saat
-
Yerel saati Greenwich’in saatinden 3 saat ileri 2 saat geri olan boylam çifti hangileridir?(45˚Doğu-30˚Batı)
-
Yerel saati Griniçe göre 4saat ileri olan K merkezi ile, başlangıç meridyenine göre 1 saat geri olan bir L merkezi arasında kaç derecelik boyla farkı vardır?(75˚)
-
Türkiye’nin batı sınırını belirleyen boylama eşit uzaklıkta bulunan iki kent arasında 1:20’dakikalık saat farkı varsa bu iki kentin bulunduğu boylamlar hangisidir?(36˚D-16˚D)
-
Lizbon 10˚Batı meridyeni üzerinde’dir.Yerel saati Lizbon’dan 2saat20’ileri olan bir yer hangi meridyen üzerindedir?(25˚D)
-
Türkiye’de yaz saati uygulamasına geçildiği gün, Güneş tam tepe noktasındayken Başlangıç meridyeninde yerel saat kaçtır?(9:00)
-
Aralarında 40dakikalık zaman farkı olan iki merkezden doğuda yer alanı 45º Doğu boylamında ise, diğerinin boylamı hangisidir?(35˚D)
,
Uluslararası saat
-
Her bir saat dilimi arası kaç dakikadır?(60dk)
-
Aralarında 75˚lik boylam farkı olan iki merkez arasında kaç tane saat dilimi vardır?(5)
-
7.numarılı uluslararası saat dilimi kaç dereceli meridyenden başlar?(97,5˚D)
-
65˚Doğu boylamı kaçıncı saat dilimini kullanır?(4.Saat dilimi)
Tarih Değiştirme Çizgisi
-
100˚Doğu boylamında K kentinin yerel saat 07.00 iken tarih 20.04.2001’dır.50˚Batı boylamındaki L kentinin yerel saati ve tarihi için ne söylenebilir?(21:00-19.04.2001)
-
60˚Batı boylamındaki T kentinde 8.5.1996 tarihinde yerel saat 14:00 iken 75˚Doğu boylamında tarih ve saat kaçtır?(tarih aynı saat 23.00)
Anti Meridyen
-
İzmit ve Kars illerinin anti meridyenleri kaçtır?(İzmit=150˚B,Kars135˚B)
-
21˚Batı boylamının anti meridyeni hangisidir?(159˚Doğu)
-
Londra’nın karşıt boylamı hangisidir?(180)
Kesir ölçeği çizgi ölçeğe çevirmek
-
1/1.200.000 kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak ifadesi nasıldır?
-
1/3.000.000 kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak gösterilmesi nasıldır?
-
1/750.000 kesir ölçeğinin çizik ölçek cinsinden değeri nedir?
Çizgi ölçeği kesir ölçeğe çevirmek
10 0 10 20 30 40
-
I-----I-----I-----I-----I-----I km Yanda gösterilen grafik ölçeğin kesir ölçek değeri kaçtır? (Grafik ölçeğin boyu 5cm dir)(1/1000000)
8 0 8 16
-
l----l----l----lkm.
Yukarıdaki çizgi ölçeğin uzunluğu 6 cm’dir. Bu çizgi ölçeğin kesir ölçek değeri nedir?(1/400.000)
0 15 30 45 60 75
-
I----I----I----I----I----Im. Yandaki çizgi ölçeğin uzunluğu 3cm’dir. Buna göre kesir ölçek değerini bulunuz.(1/2500000)
1 0 1 2 3
-
l----l----l----l----lkm. Yandaki çizik ölçeğin kesir ölçek değeri nedir?(1/500.000)
2cm
0 ?
-
l----l----l----l----l----l km.
---------10 cm--------
Yukarıdaki çizgi ölçeğin kesir ölçek değeri 1/250.000 olduğuna göre -?-ile gösterilen yere hangi değer gelmelidir?(20km)
Siz Başarırsınız
İKLİM BİLGİSİ