Bəxtiyar Tuncay Antropoloji tədqiqatların nəticələri skiflərin mənşəyi barədə nə deyir?
Yüklə 211,32 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Skiflərin antropoloji tipinə dair bir nümunə B.
- Skif qadınları
- Skif qadın tipi
- Skif kişi tipi
 Bəxtiyar Tuncay
Antropoloji tədqiqatların nəticələri skiflərin mənşəyi barədə nə deyir? 
Skif kurqanlarından çıxan skeletlərin antropoloji tipinin yaxınlığı, qenetik cəhətdən eyni haploqruplara aidliyi mütəxəssislər arasında Şimali Qara dəniz skiflərinin mənşəyi, genetik kökləri, Qara dəniz sahillərində peyda olma tarixi barədə yeni-yeni sualların doğmasına səbəb olmuşdur (Яблонский, 2000; Козинцев, 2000; Круц, 2004). S. Yefremov və L. Yablonski kimi mütəxəssislər onların Şərqi Avropanın avtoxton xalqı olduğu və antropoloji cəhətdən özündən əvvəlki mədəniyyətlərin mənsubları ilə eyni tipdən olduqlarını önə sürərkən, digər müəlliflər onların şərqdəki sarmat, sak və s. qədim xalqlarla (Круц, 2004), eləcə də çağdaş Orta Asiya xalqları ilə qohumluğundan bəhs edirlər (Козинцев, 2000; Козинцев А. Г., 2007 c. 143). Belə hesab edilir ki, çöl skifləri ilə meşə-çöl skifləri arasında müəyyən fərqlər var. Bu isə Qara dəniz skiflərinin ayrı-ayrı qrupları arasında yenidən müqayisələrin aparılması məsələsini aktuallaşdırır və bu istiqamətdə artıq tədqiqatlara başlanmışdır (Ефимова, 2000; Круц, 2004). 2000-ci illərin əvvəllərindən başlayan tədqiqatlar skiflərin paleoantropologiyası sahəsində maraqlı nəticələrin əldə edilməsinə gətirib çıxarmışdır. Tədqiqatlar üçün Şimali Avrasiya ərazisindən 17-si çöl, 5-i isə meşə-çöl zonasından olmaqla, ümumilikdə 22 skif və 98 qeyri-skif kəllə nümunəsinin kranoloji analizi aparılmış və əldə edilən nəticələr müqayisə edilmişdir. Tədqiatlara aşağıdakı skif qruplarından nümunələr cəlb edilmişdir:
Skiflərin antropoloji tipinə dair bir nümunə B.
Nümunələr götürülmüş kurqanların böyük əksəriyyəti e.ə. V əsrlə e.ə. III əsrin əvvəllərini əhatə edirdi. Buradakı abidələrin çoxu çöllük ərazidə cəmlənmişdir. Tədqiqatlara meşə-çöl zonalarından, demək olar ki, çox az nümunə daxil edilmişdir. Belə ki, çöl zonasından 17-yə qarşı meşə-çöl zonasından cəmi 5 kəllə üzərində tədqiqat aparılmışdır. Bunlardan ən erkəni Medvinadan idi və e.ə. VI-V əsrlərə aid idi (Козинцев А. Г., 2007 c. 143). Skif kəllələri ilə müqayisə üçün tədqiqata cəlb edilmiş 46 qeyri-skif kəlləsindən (Козинцев, 2000) başqa, Şərqi Avropadan eneolit-tunc dövrlərinə aid 51 və Orta Asiyadan bir kəllə də müqayisələr zamanı istifadə edilmişdir. Aşağıda həmin qrupların siyahısı və hansı mədəniyyətlərə aid olduğu göstərilir: 
Skif qadınları
Skif qadın tipi
Skif qadın tipi
Antropoloji tədqiqatlar 13 ölçü əlaməti əsasında aparılmışdır ki, bura kəllə qutusunun üç əsas diametral göstəricisi, alnın eni, sifətin, burun və göz çuxurlarının eni və uzunluğu, üz profilinin iki horizontal bucağı, burunun somotik indeksi və çıxış bucağı daxil idi. Bütün bu göstəricilər kanonik analizdən keçirilmişdir. 120 qrupun hamısı say göstəriciləri nəzərə alınmaqla (1/n1 + 1/n2) (Rightmire, 1969) Maxalanobis məsafəsi (D2) əsasında cüt-cüt tutuşdurulmuşdur. Müqayisə öncə skif qruplarının öz arasında, daha sonra isə skif qrupları ilə digər mədəniyyətlərə aid qruplar arasında aparılmış, öncə skif qrupları arasındakı yaxınlıq məsafəsi, bundan sonra isə onlarla digər qruplar arasındakı məsafə təyin edilmişdir. 
Skif qadın tipi Tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bütün 22 skif qrupları arasındakı məsafə 6,30, 17 çöl skif qrupunun öz arasındakı məsafə 5,25, 5 meşə-çöl zolağı skifləri arasında 5, 88, çöl skifləri ilə meşə-çöl zolağı skifləri arasında isə 8,4 - ə bərabərdir. Beləliklə, məsafələrin heç də az olmadığı üzə çıxmışdır. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, bəzi qeyri-skif mədəniyyətlərinin təmsilçiləri ilə ayrı-ayrı skif qrupları arasındakı məsafə skif qrupları arasındakı məsafədən daha azdır. Bu isə o deməkdir ki, Şərqi Avropa skifləri antropoloji cəhətdən yekcins olmamışlar. Deməli, skiflər arasında ekzoqamiya geniş yayılmışdı və onlar başqa qəbilə və tayfalardan qız almağa heç bir məhdudiyyət qoymurdular. Yəni bu qeyri-yekcinsliyin səbəbi başqa xalqlarla evlənmələrdir. Əks təqdirdə eyni mənzərə genetika sahəsində də özünü göstərərdi. Genetik tədqiqatlar isə skiflərin Karpatlardan Altaylara qədər yekcins olduğunu, R1a1a haplotipini daşıdıqlarını göstərmişdir (Joachim Burger, 2017). Eyni zamanda mütəxəssisər müxtəlif qruplar arasındakı genetik məsafəni (Fst) hesablayaraq belə nəticəyə gəlmişlər ki, Qara dəniz skifləri öz mənşəyinə görə, çuxur və kərtmə mədəniyyətləri ilə bağlıdırlar (Anna Juras and so on., 2017). Bəs, antropoloji tədqiqatlar nə göstərir? Qara dəniz skifləri ilə çuxur və kərtmə mədəniyyətləri qrupları arasında antropoloji məsafə nə qədərdir? Antropoloqların nəticələri, təbii ki, genetiklərin nəticələri ilə həmişə eyni olmaya bilər. Çünki genetiklər daha çox atadan-oğula keçən Y-xromosomlarının tədqiqi əsasında fikir söyləyirlər. Amma insanın fiziki tipinin formalaşmasında təkcə Y-xromosomlar, yəni atanın xromosomları deyil, həm də X-xromosomlar, yəni ananın xromosomları da fəal iştirak edir. Y-xromosom atadan oğula keçdiyi üçün nəslin genetik yapısının dəyişməz qalmasını təmin etsə də, antropoloji tipin sabitliyini təmin edə bilmir. Antropoloji tipin formalaşmasında X-xromosomlar da önəmli rol oynayır. 
Skif kişi tipi Qara dəniz skifləri üzərində aparılmış antropoloji tədqiqatlar onlarla digər qruplar arasındakı məsafəni aşağıdakı kimi təsbit etmişdir:
Beləliklə, Qara dəniz skiflərinə 3 kərtmə mədəniyyəti qrupunun, 3 katakomba mədəniyyəti qrupunun və 3 Mərkəzi Asiya və Cənubi Sibir qrupunun daha yaxın olduğunu görürük. Əlbəttə, bu nəticələr tam obyektiv qərar verə bilmək üçün kifayət deyil. Çünki müqayisəyə cəlb edilmiş qruplardan Şərqi Avropanın tunc dövrü qruplarının sayı 53 olduğu halda, Tuvanın tunc və dəmir dövrü qruplarının sayı sadəcə 6 olmuşdur. Bununla belə, Tuva qrupundan ikisi ən yaxın məsafələr siyahısında ilk onluğa düşə bilmişdir. Və onlardan biri skif qrupları ilə qeyri-skif qruplarının müqayisəsində birinci yerə yüksəlmişdir. Bütün bu deyilənlərdən çıxan nəticə odur ki, Qara dəniz skiflərinin yerli mədəniyyətlərlə bağlılığı Şərqi Avrasiya ilə bağlılığından daha qədim dövrlərə aiddir və bu da onları Şərqi Avropanın avtoxton əhalisi hesab etməyə imkan verir. Yuxarıdakı müqayisə skifləri çöl və meşə-çöl massivi skiflərinə ayırmadan aparılmışdır. Çöl skifləri ilə meşə-çöl zolağı skiflərinin müqayisəyə cəlb edilmiş digər qruplarla tutuşdurulması da mövzumuz baxımından böyük maraq kəsb edir. Öncə çöl skiflərinin qeyri-skif qrupları ilə müqayisəsinin nəticələrini gözdən keçirək:
Öncəki siyahı ilə bu siyahını müqayisə etsək, yaxınlıq dərəcəsinə görə ilk onluqda yer alan qrupların dəyişmədiyini, dəyişən tək şeyin onların ardıcıllığının olduğunu görə bilərik. Yuxarıdakı siyahıda olduğu kimi bu siyahıda da ilk yerin sahibinin Tuvanın Okunev mədəniyyəti olduğunu görürük. Bu isə o deməkdir ki, skiflərin Avropadakı əcdadları artıq tunc dövründə Tuvaya qədər yayılmışdılar. Hərçənd ki, bəzi antropoloqlar bu faktı skiflərin əcdadlarının avropalı deyil, asiyalı olduğunu sübut etmək üçün istifadə edirlər (Козинцев, 2007). Amma nəzərə almırlar ki, tunc dövrünün Tuva sakinləri Eneolit dövrünün Avropa əhalisinin əcdadı ola bilməz. Təsadüfi deyil ki, onların bu absurd iddiası genetika elminin gəldiyi nəticələrlə də təsdiqlənmir. Genetika elmi skiflərin əcdadlarının, yəni R1a haploqrupu daşıyıcılarının hələ eneolit dövründə Yaxın Şərqdən (Şərqi Anadolu və Cənubi Azərbaycan) Avropaya köçdüklərini, köçün Qafqaz üzərindən gerçəkləşdiyini, yalnız tunc dövründə Avrasiyanın Şərqinə miqrasiya etdiklərini göstərir ki, bu da antropoloji tədqiqatların nəticələri ilə tam üst-üstə düşür. Lakin unutmayaq ki, yuxarıdakı nəticələr çöl skifləri, yəni daha çox maldarlıq və atçılıqla məşğul olan skiflər ilə müqayisəni əks etdirən nəticələrdir. Maraqlıdır ki, daha çox əkinçiliklə məşğul olan və oturaq həyat tərzi keçirən meşə-çöl zolağı skif qrupları ilə digər qrupların müqayisəsi nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqli nəticələrə gətirib çıxarmışdır:
Maraqlıdır ki, bu siyahıda Tuvanın Okunov mədəniyyəti qrupunun heç ilk 10-luğa belə düşmədiyini müşahidə edirik. Məlumat üçün bildirək, onlar meşə-çöl skiflərinə yaxınlıq dərəcəsinə görə 21-ci yerdədirlər (Козинцев, 2007). Bu müqayisələrdən gəldiyimiz nəticə budur:
Məlum olduğu kimi, fars mənbələri «Əfrasiyab» adlandırdıqları Alp Ər Tonqanı Turanın ilk qüdrətli hökmdarı kimi vəsf etmişlər. Mahmud Kaşğarlı "Divan"ında yer alan çoxsaylı şer nümunələrindən biri də Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr edilmiş ağıdır. N. Xudiyevin yazdığına görə, e.ə. I minilliyin ortalarından etibarən ümumi türk ədəbi dilinin ünsürləri fəaliyyətə başlayır və regional türk ümumxalq dillərinin, bunun ardınca isə ədəbi dillərin formalaşmasına təsir edir. «Qədim türk şerinin mükəmməl şifahi örnəkləri meydana çıxır ki, bunların müəyyən hissəsi sonrakı dövrlərdə yazıya alınmışdır. Turan hökmdarı, farslaın Əfrasiyab adlandırdıqları Alp Ər Tonqanın ölümünə həsr olunmuş ağı Mahmud Kaşğarlının divanında əks olunmuşdur: Alp Ər Tonqa öldümü, İsiz ayun kaldımu, Ödlək öcin aldımı? İmdi yürək yırtılır... Biz heç də o fikirdə deyilik ki, bu eradan əvvəl 1-ci minilliyin ikinci yarısından eramızın 1-ci minilliyininbirinci yarısı Azərbaycan dili nümunəsidir, ancaq burası da inkar edilməzdir ki, qədim Azərbaycan dilinin fonetik,leksik və qrammatik quruluşu, funksional ifadə səviyyəsi bunu xatırlatmışdır» (Xudiyev N., 1997, s. 39-40). E. Əlibəyzadə bildirir ki, Alp Ər Tonqa miladdan öncə VII əsrin qüdrətli Turan-türk hökmdarı və qəhrəmanı olub. «O, qeyri - adi ağlına, tədbirinə və mərdliyinə, müdrikliyinə görə böyük hörmət və ehtiram qazanmış, şöhrət tapmışdır. İran-Turan müharibələrində əfsanəvi qəhrəmanlıq göstərmiş və bu onu dastanlaşdırmışdır» (Əlibəyzadə E., 1998, s. 239). Kaşğarlı Mahmudun yazdılarından isə belə məlum olur ki, Türküstandakı Barsqan, Sayram və Koyaş şəhərlərini Alp ər Tonqa saldırmışdır. «12 illik türk dövri heyvan təqvimini də o icad etmişdir. Əski fars qaynaqlarında onun Xorəzm, Xorasan. İran və Azərbaycanda çox sayda şəhər saldırdığı qeyd edilməkdədir» (Osman Turan., 1993, s. 19). Məsələn, Sasanilər dövründə pəhləvi dilində qələmə alınan, müəllifi bilinməyən və elm aləmində şərti olaraq «İran şəhərləri» adlanan bir kitabda Aturpatakandakı, yəni Azərbaycandakı Gəncə şəhərinin əsasının Əfrasiyab, yəni Alp Ər Tonqa tərəfindən qoyulduğu qeyd edilir (Касумова С. Ю.,1985, s. 19). Zərdüştün «Avesta»sında bu şəhərin adı Qanqxa kimi çəkilir və onun Turanın taxt şəhəri olduğu, Turan xaqanının da bu şəhərdə otuduğu qeyd edilir. «Avesta»da bütün turanlılar,yəni türklər kimi ünvanına təhqir və böhtanlar yağdırılan Alp Ər Tonqa həmin kitabda Tranqrasyan adı ilə yad edilir. Qədim yunan mənbələrində onun adı Prototiy kimi çəkilir və onun iskitlərin, yəni türklərin xaqanı olduğu bildirilir. Bu böyük türk xaqanı haqqında məlumat verən və eradan əvvəl VII əsrə aid olan aşşur mixi kitabələrində onun adı Partatua kimi qeyd edilib və o, İşkuz, yəni İç Oğuz hökmdarı adlandırılıb. Maraqlıdır ki, Firdovsi də «Şahnamə»də onu oğuz-türkmən mühiti ilə bağlayır. Firdovsiyə görə, Əfrasiyab (Alp Ər Tonqa) dödüncü oğlu Qara xana oğuzların da daxil olduğu türk odusunun komandanlığını vermişdi: «Sərkərdə Qara xan, dördüncü oğul Əlbisəsini geyinib, atasının yanına gəldi. Atası ona otuz minlik türk-çiqil atlılarını Verdi, döyüş yerindən qorxmayan Həmçinin taraz, oğuz, xalac atlıları Otuz minlik sınaqdan çıxmış atlı» (Koroğlu X.,1999, s. 88-89). Eyni zamanda Əfrasiyabın (Alp Ər Tonqanın) atası Pəşəngin başında durduğu otuz minlik qoçaq türkməndən də söz açmaqdadır: «Onların sərkərdəsi-təcrübəli qoca Nastul Qoçaq Pəşəngin himayəsi altında Otuz min igid türkmən Döyüş baltaları ilə silahlanmış, Yayla-oxla silahlanmış döyüşə getdilər» (Koroğlu X.,1999, s. 89). Təsadüfi deyil ki, oğuz olduqları heç bir şübhə oyatmayan Səlcuqlular özlərini Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) soyundan hesab etmişlər (Koroğlu X.,1999, s. 28). «Avesta» Alp Ər Tonqanın bol duzlu Çiçəstə gölü sahilində qətlə yetirildiyi bildirilir. «Bundaxşinin kitabı»nda söylənilənlərdən isə belə məlum olur ki, Çiçəstə gölü Aturpatakanda, yəni Azəbaycanda yerləşir (Касумова С. Ю.,1985, s. 20). Bu məlumatlardan göründüyü kimi, Alp Ər Tonqa Cənubi Azərbaycanda yerləşən bol duzlu Urmiya gölü sahilində qətlə yetirilmişdir. Onun Azərbaycanda öldürüldüyünü Yeni Türk Ensiklopediyası da təsdiqləməkdədir: «Alp Ər Tonqa iranlılarla çox uzun bir mücadiləyə girmiş..., Altaylara qədər təqib edilmiş, yenə həmlə etmiş, nəhayət, Azərbaycanda... öldürülmüşdür (m.ö.624)» (Yeni Türk Ansiklopedisi, 1985, Xl,4363). Deməli, ona həsr edilən ağı da məhz həmin bölgədə, başqa sözlə, Azərbaycanda yaranmışdır. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda yaradılmış digər ağılar kimi bu ağı da təmiz oğuz türkcəsindədir. Maraqlıdır ki, Alp Ər Tonqaya ağı öz dilinə görə Kaşğarlı Mahmudun nümunə kimi verdiyi digər ağılardan fərqlənir. Buradakı digər ağılar uyğur dilində, başqa sözlə xaqaniyyə tükcəsindədir. Alp Ər Tonqaya həsr edilən ağıda arxaikləşərək çoxdan canlı danışıq dilimizdən çıxmış "isiz", "ajun", "ödlək" və "öc" kimi qədim türk kəlmələrinə rast gəlirik. İndi dilimizdə həmin sözləri ərəb dilindən keçmiş "ədalətsiz", "dünya", "zaman" və "intiqam" kimi ifadələr əvəz etməkdədir. Təkcə bu fakt ağının ən azı İslamdan öncə yarandığını söyləmək üçün yetərlidir. E. Əlibəyzadənin fikrincə, Mahmud Kaşğarlı «Divan»ının folklor nümunələrinin fərqli yaranma tarixləri olmalı idi. Çünki bu şerlər bir-birindən çox uzaq, mühüm və ibrətamiz tarixi hadisələrlə bağlı olmuşdur. «Məsələn, miladdan öncə 7-ci əsrdə yaşamış Alp Ər Tonqanın ölümünə ağı həmin əsrdə deyilsə,hansı əsrdə yaranmışdır?» (Əlibəyzadə E., 1998, s. 56). Təbii ki, sözügedən ağı məhz həmin əsrdə yaranmalı idi və yaranmışdır da. Qaynaqça
Yüklə 211,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|