Kompetentsiya

MAVZU: "KOMPETENTSIYA" VA "KOMPETENTLIK" TUSHUNCHALARINI AKTUALLASHUVI

Raimqulova Soliha
Yeoju technical institute in Tasshkent
Key words: kompetensiya, kompetentlik, siyosiy kampetensiya, madaniyatlararo kompetensiya.
Annotatsiya: Zamonaviy ilm-fandagi dolzarb bo'lgan atamalardan unumli va to’g’ri foydalanish uchun ‘kompetensiya’ va ‘kompetentlik’ terminlarining ma’nolari .’Kompetensiya’, ‘kompetentlik’ atamalarining ommalashuvi va turli mutaxassislarning fikr va mulohazalari keltirilgan.

So'nggi o'n yilliklarda ta'lim tizimida "kompetensiya", "kompetentlik", "kompetent yondashuv" kabi tushunchalardan foydalanish ommalashdi. Ushbu atamalar turli pozitsiyalarda ko'rilgani sababli ular bir ma'noli talqinga ega emas.
Adabiyotlarni o‘rganish jarayonida shunga amin bo’lamizki, ba’zi tadqiqotchilar “kompetensiya” va “kompetentlik” tushunchalarini sinonim yoki o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiruvchi tushunchalar deb hisoblashsa, boshqalari ularni ikkita mustaqil tushuncha sifatida ajratib ko‘rsatadilar. Birinchi nuqtai nazarga ko'ra: "kompetensiya" (lotinchadan - qobiliyatli, bilimdon, obro'li) tushunchasi ijobiy baholashni, mutaxassisga ishonchni uyg'otadigan qandaydir bilim va ko'nikmalarni, uning kasbiy tayyorgarlik darajasini anglatadi. Demak, “kompetentsiya” va “kompetentlik” tushunchalari quyidagicha tushuniladi:

• 
  biror ishni samarali bajarish qobiliyati;
  
• 
  bandlik talablariga muvofiqligi;
  
• 
  professional funktsiyalarni bajarish qobiliyati¹
  

Boshqa bir nuqtai nazarga ko'ra, "kompetentsiya" atamasi insonning bilimga asoslangan ijtimoiy - kasbiy faoliyati hisoblanadi. A. V. Xutorskiyning so'zlariga ko'ra, ushbu tushunchalar quyidagicha bo'linadi: kompetentsiya - har qanday ob'ektlar (jarayonlar) doirasida shakllangan va yuqori sifatli ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bo'lgan o'zaro bog'liq shaxsiy fazilatlar (bilim, ko'nikma,malaka, faoliyat usullari) to'plami. Sunga ko’ra, kompetentlik-bu shaxsning unga va faoliyat predmetiga bo'lgan shaxsiy munosabatini o'z ichiga olgan tegishli kompetentsiyaga ega bo'lishi.²
"Kompetentsiya" tushunchasi ta’lim tizimiga birinchi bo’lib,1970-yillarda N. Xomskiy tomonidan kiritilgan. XX asr AQShda, bu kontsepsiya ta'limni individualizatsiya qilish muammosi bilan bog'liq holda (keyinchalik Yevropa mamlakatlarida) keng qo'llanila boshlangan. Shuning uchun amerikalik olimlar kompetentsiyani kasbiy tavsif bilan emas, balki kasbning umumiy tavsifi bilan bog'lashadi. N. Xomskiy til bilish va kompetentsiyani farqlashni taklif qiladi, tilni bilish deganda til tizimini, kompetentsiya deganda esa muayyan vaziyatlarda tildan foydalanish qobiliyati deb ta’kidlaydi.³
Bugungi kunda jamiyat mehnat bozori talablariga javob beradigan, amaliy faoliyatda muammolarni hal qilish qobiliyatiga ega bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarga ega mutaxassislarga muhtojligini hamma biladi. Shu munosabat bilan G. K. Selevkoning kompetentsiya va kompetentlik atamalari haqidagi fikriga qo'shilishimiz mumkin: kompetentsiya-bu o’quv dasturi, kompetentlik esa berilgan bilimlardan foydalana oladigan bitiruvchidir. Shunga ko’ra, amaliyotda egallangan bilim, ko’nikma va malakalarni birlashtirib qo’llay oladigan inson turli xildagi maqsadlarni oldiga qo’yib, unga erishishi mumkin. Kompetentlik- bu bilim va tajribaga asoslangan insonning faoliyati davomida namoyon bo'ladigan shaxsning integral sifati hisoblanadi.⁴
Masalan, Yevropa Kengashi (1996) asosiy kompetensiyalarning 5 guruhini belgilaydi, ularning shakllanishi zamonaviy ta'lim dasturlari bo'yicha o'qitishda bilish juda muhimdir:
1) mas'uliyatni o'z zimmasiga olish, birgalikda qaror qabul qilishda ishtirok etish, nizolarni zo'ravonliksiz tartibga solish, demokratik institutlarning faoliyati va takomillashuvida ishtirok etish kabi siyosiy va ijtimoiy kompetensiyalar;
2) ko'p madaniyatli jamiyatdagi hayotga oid kompetensiyalar (madaniyatlararo kompetensiyalar);
3) ish va ijtimoiy hayotda muhim bo'lgan og'zaki va yozma muloqotga ega bo'lish bilan bog'liq kompetensiyalar;
4) axborot jamiyatining paydo bo'lishi bilan bog'liq kompetensiyalar;
5) kasbiy jihatdan doimiy tayyorgarlikning asosi sifatida butun hayotni o'rganish qobiliyati.
"Umumiy ta'lim mazmunini modernizatsiya qilish strategiyasi" mualliflari asosiy kompetensiyalar tarkibini shunday ta'kidlaydilar:
- turli xil ma'lumot manbalaridan bilim olish usullarini o'zlashtirishga asoslangan mustaqil kognitiv faoliyat sohasidagi kompetentsiya, shu jumladan maktabdan tashqari;
- fuqarolik-ijtimoiy faoliyat sohasidagi kompetensiya (fuqaro, saylovchi, iste'molchi rollarini bajarish);
-ijtimoiy va mehnat faoliyati sohasidagi kompetentsiya (shu jumladan mehnat bozoridagi vaziyatni tahlil qilish, o'z kasbiy imkoniyatlarini baholash, munosabatlar normalari va axloq qoidalariga rioya qilish, o'zini o'zi tashkil etish qobiliyatlari);
- maishiy sohadagi kompetentsiya (shu jumladan o'z sog'lig'i, oilaviy hayoti va boshqalar.);
- madaniy va hordiq chiqarish sohasidagi kompetentsiya (shu jumladan, shaxsni madaniy va ma'naviy boyitadigan bo'sh vaqtdan foydalanish usullari va usullarini tanlash);
- o'ziga shaxs sifatida, hayot sub'ekti sifatida tegishli kompetensiyalar;
- insonning boshqa odamlar bilan o'zaro munosabati bilan bog'liq kompetensiyalar;
- inson faoliyati bilan bog'liq bo'lgan, uning barcha turlari va vakolat shakllarida namoyon bo'ladigan kompetensiyalar.
Ilmiy adabiyotlarni ko'rib chiqish shuni ko'rsatadiki, asosiy kompetensiyalar juda xilma-xil, ko'p o'lchovli, ko'p tarmoqli va o'quv faoliyatining turli sohalarida qo'llanilishi mumkin:

• 
  o'quv,
  
• 
  ilmiy
  
• 
  kelajakdagi kasbiy faoliyatda.
  

ADABIYOTLAR RO’YXATI:

1. 
   (Глоссарий терминов Европейского фонда образования - ЕФО, 1997).
   
2. 
   Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно ориентированного образования // Народное образование. 2003
   
3. 
   Хомский Н. Язык и мышление. М., 1972.
   
4. 
   Salkhanova Zh.Kh. Kompetentnost' i kompetentsii. Almaty, 2013.
   

1^ (Глоссарий терминов Европейского фонда образования - ЕФО, 1997).

2^ Хуторской А.В. Ключевые компетенции как компонент личностно ориентированного образования // Народное образование. 2003.

3^ Хомский Н. Язык и мышление. М., 1972.

4^ Salkhanova Zh.Kh. Kompetentnost' i kompetentsii. Almaty, 2013.