& Şureddin memmedli Prof. Dr.; Gürcistan uyruklu; Ardahan Üniversitesi öğretim üyesi

Z ARAKEL köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 14 km batıdadır, rakımı 710 m. Nüfusu: 1870'te 6 ailede 40 kişi; 1918'de 176 kişi; 2002'de 450, 2006'da 201 ailede 726 kişi. Ana okul var. Ünlü kişileri: âşık Müslüm, âlim Vagif İsrafilov, hekim Şaliko, Bayram, Handem Handemov vb.

Z ARIXLI köyü – Xram çayının sağ kıyısında, Marneuli–Bolnis otoyolunun kenarında, ilçe merkezinden 15 km doğudadır, rakımı 420 m. Uzmanlara göre, Oğuz'un veziri Ata Erkil'in, Kıpçakların Arık taifesinin, Orta Asya'da Kıpçak Karakalpaklarda şimdi de var olan Arık kavminin adını yansıta biler. (16. yüzyılda salnameci Şemseddin Bitlisi Gürcistan'da Arux taifesi hususunda bahis etmişti). Bir kaç kazı meskeni aşikarlaşmıştır. Milattan önce 5.–4. binyılları kapsayan meskende dökme palcıktan daireli mühre damlar, maralın şaheli boynuzundan nakışlı alet, çıngıldan güneşe, aya benzer biçimde kadın-ana başı heykelciyi, kilden öküz heykelciyi, milattan önce 3. binyılında yayılmış Kür–Araz arkeoloji medeniyetine ait meskende çıngıldan insan yüzü tasvirli figür aşikarlaşmıştır. Milattan önce 2.–1. binyıllara ve milattan önce 9.–7. yüzyıllara ait edilen meskende, kuzeyindeki kayalı yarganda bulunmuş tunçtan ok uçlarını, kemik ve demir üzengileri, tunç bıçak uçlarını Gürcü uzmanlar o vakit buralarda Türk dilli Bozer, Sak aşiretlerinin yayılmağıyla ilgilemiştir, şu maddi medeniyet abidelerinin bir kısmını Sak tipli hesap etmişler. Köyde 10.–13. yüzyıllara ait yüze çıkarılmış iki pencereli ibadet ocağı, onun içinde kuyu mezar (merhum yüzü doğuya defin edilmiş), taş sanduka tabutlar, sekiz odalı yaşayış binasının, açık hamamın kalıkları, çok renkli ve sade sahsı kaplar önemlidir; Gürcü kazıbilimcileri (Manana Sinauridze vb.) böyle kanaattedirler ki, şu yerde şehir varmış, nehrin yüksek kayalı sağ kıyısında kale, aşağıda her iki kıyısında yaşayış meskenleri yerleşirmiş; kilse de, mezar da, başka kazı örnekleri de Kıpçak tiplidir. Nüfusu: 1870'te 137 ailede 918 kişi; 1918'de 1588 kişi; 1926'da 306 ailede 1585 kişi; 2002'de nüfus sayımının sonucuna göre, 1313 ailede 4876 kişi (2407 bay, 2469 bayan), 2006'da 1357 ailede 4942 kişi. Okul 1901'den faaliyettedir, şimdi ortaokul (2005'te 30 sınıfta 772 öğrenci) onun kurucusu Gori seminaryumunun mezunu Hüseyn Efendiyev'in adını taşır. Ünlü kişileri: halk kahramanları Aliağa (19. yüzyıl), Koxalı Hacıxalıl ağa, seminaryum mezunları Sireceddin, Ziyeddin, Baheddin Efendiyevler, Murtuz, Ziya bey Efendiyevler, şaire Xınalı Xanım, aksakallar Ziya Efendi, Hüseyn Efendi, Hacı Mahmud Efendi, Hacı Nuru, Molla Bayram, Zaman Ağa, Osman Ağa, Yolcu Nebi oğlu, Uzunbaşoğlu Mehemmed, Mahmud Kuluyev, Mehralı Celilov, emek kahramanı Hürü Yehyayeva, profesörler Mahmud Karibov, Veysel İsayev, Bayram Hacıyev, Akif Bayramov, Nizami Mustafayev, eğitimciler Celal Ayvazov, Mehemmed Yolcuyev, Nebi Yolcuyev, Mustafa İsmailov, Şahbeddin Celilov, Hacı Hacıyev, Mürsel İsayev, Mahmud Mustafayev, eğitimci Mustafa Aslanov, hukuk-muhafezeci Mehman Mehmanov, kahraman asker Zöhrab Yunusov, toplumsalcılar Mehemmed Osmanov, Nurkalem Memmedov, Ramiz Yusifov, Rza Kurbanov, Memmed Yusifov, Musa Tanrıverdiyev, Şükür İsmailov, hekimler İdris İsmailov, Ayvaz İsayev, İfrat İdrisov, Beşir Mustafayev, gazeteci Rasim Arıxlı vb.

Z BALA DARBAZ köyü – Faxralı'nın yakınlığında küçük köy. Nüfusu: 2002'de 40 kişi.

Z BALA MUĞANLI köyü – Borçalı çökeğinde (ovasında), ilçe merkezinden 20 km doğuda, Marneuli–Bolnis otoyolunun kenarındadır, rakımı 410 m. Çok sayılı adaşları gibi, kadim Midya'da temel kavimlerden biri olmuş Muğ, Muğan taifelerinin adıyla ilgilidir. Yakındaki kazı meskeni erken tunç devrine ait edilir ve taş serdabe içinde Kür-Araz medeniyetine ait taştan, kilden süslü-nakışlı kaplar bulunmuştur. Nüfusu: 1803'te 16 ailede 65 kişi; 1870'te 25 ailede 168 kişi; 1926'da 65 ailede 198 kişi; 2002'de 274 ailede 1205 kişi (600 bay, 605 bayan), 2006'da 278 ailede 1250 kişi. Okul 1921'de açılmıştı. Ana okul (2005'te 10 sınıfta 170 öğrenci) var. Ünlü kişileri: savaş kahramanı Xan Memmedov, sine defter Mesme Alı kızı, aksakal Mehemmed Memmedov, âşık Eli Kamberov, şair Vilayet Rüstemzade, âlim İbadet Mövleli, toplumsalcılar Kemandar Memmedov, Abbas Abbasov, Aydın Memmedov, hayırsever Tofig Eliyev, şairler Bextiyar Rüstemzade, Esmira Memmedova vb.

Z BALIC köyü – Ükenger çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 21 km güneydedir. Orta yüzyıllara ait koç, at heykelcikleri aşikarlaşmıştır. Gürcülerin yanı sıra, az sayıda Karapapak yaşar.

Z BEYTEKER (Berteler) köyü – Rakımı 810 m. Toponim Sakların, Bulgarların tiresi Teke taifesinin, Kıpçaklardaki Tek taifesinin adını yansıta bilir. Nüfusu: 1870'te 8 ailede 54 kişi; 1918'de 110 kişi; 1926'da 22 ailede 123 kişi; 1886'da 9 ailede 79 kişi; 2002'de 65 ailede 289 kişi (147 bay, 142 bayan), 2006'da 59 ailede 300 kişi. Okulun tarihi 1937'dendir. Ortaokul (2005'te 9 sınıfta 46 öğrenci) var.

Z CEFERLİ köyü – Maşaver çayının sağ kıyısında, ilçe merkezinden 7 km doğudadır, rakımı 430 m. Toponim Oğuz-Türkman soylu veya Kıpçakların Kazah taifesine mensup ilin adını yansıtır. Nüfusu: 1870'te 7 ailede 47 kişi; 1918'de 109 kişi; 1926'da 37 ailede 144 kişi; 2002'de 144 ailede 541 kişi (262 bay, 279 bayan), 2006'da 126 ailede 545 kişi. Ana okul faaliyettedir. Ünlü kişileri: profesör Semaye Ehmedova, eğitimciler Emir Ehmedov, Eleddin Ehmedov vb.

Osmanlı kahramanı Mihralı Bey

Z DARBAZ köyü – Gedi çayının sol kıyısında, ilçe merkezinden 23 km batıdadır, rakımı 820 m. 1536 yılı belgelerinde Darbasçala köy adına rastlarız. Darbaz denir. Nüfusu: 1870'te 72 ailede 483 kişi; 1918'de 2872 kişi; 1926'da 208 ailede 1144 kişi; 2002'de 847 ailede 3743 kişi, 2006'da 837 ailede 3600 kişi. Okulun tarihi 1919'dan başlar. Ortaokul (2005'te 13 sınıfta 267 öğrenci) faaliyettedir. Ünlü kişileri: Osmanlı'da meşhur olmuş kahraman Mehralı Bey, aksakal Alı Ehmedoğlu, Alı Orduxanov, şair Mirze, sarkarda Ayvaz İsmailov, İskender Ellezov, bilim insanları Mehemmedeli Memmedov, Meded Çobanov, Ferman Gülmemmedov, Valeh Hacıyev, Murtuz Memmedov, Fazıl Bextiyarov, Fexri Hacıyev, şair Rafik Hümmet, “Gürcü–Azerbaycan Dilleri Paralelleri” kitabının yazarı Meher Kahramansoy, “Çağdaş Borçalı Edebi Mektebi”, “Borçalı Âşıkları” kitaplarının yazarı Müşfik Çobanlı, gazeteci Musa Çobanlı, hekimler Gülehmed Gülehmedzade, Semed Çobanov, hukuk-muhafezeci Reşid Hacıyev, toplumsalcılar Hacımemmed Hacıyev, Ellez Memmedov, Novruz Memmedov, Nadir Ehmedov, Nadir Abbasov, eğitimciler Müseyib Kamberov, Süleyman Hacıyev, hayırsever Ziya Abbasov vb.