1 – mavzu: Tilning sistema ekanligi. Sistema va struktura. Til sistemasining ichki tuzilish xususiyati. Fonetika va fonologiyaga oid g‘oyalar. Rus va chet el fonologik maktablari. O‘zbek (rus) tilshunosligida fonetika va fonologiya



Yüklə 0,54 Mb.
səhifə9/18
tarix09.05.2023
ölçüsü0,54 Mb.
#126658
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   18
1 – mavzu Tilning sistema ekanligi. Sistema va struktura. Til s (1)

To‘qqiz unlili vokalizm va mushtarak alifbo g‘oyasiga Y.D. Polivanov ham jiddiy e'tiroz bildirgan edi : u o‘zbek adabiy tili vokalizmini Toshkent shevasiga asoslangan degan nuqtai nazarga tayanib , unlilarni 6 ta deb hisoblaydi .

  • To‘qqiz unlili vokalizm va mushtarak alifbo g‘oyasiga Y.D. Polivanov ham jiddiy e'tiroz bildirgan edi : u o‘zbek adabiy tili vokalizmini Toshkent shevasiga asoslangan degan nuqtai nazarga tayanib , unlilarni 6 ta deb hisoblaydi .
  • Shuni alohida ta'kidlash kerakki , o‘zbek tili vokalizmini 9 unlidan iborat deb qaraydigan mutaxassislarning talqinida fonemalarni ularning ottenkalari bilan qorishtirish holatlari ko‘zga yaqqol tashlanadi . Xususan , Elbekning Botu va Y.D. Polivanovga e'tiroz ruhida yozilgan bir maqolasida shunday fikrlar bor : "Biz bu kun so‘zning eshitilishidagi tovushlarga to‘la javob berarlik cho‘zg‘iga ega emasmiz . Masalan, qara so‘zidagi 1- "a" cho‘zg‘isi bilan 2-"a" cho‘zg‘isi orasida ochiq ayirma bo‘lgani holda biz buning ikkisinida bir shakl bilan yozamiz , holbuki bunday tovushlar ayri-ayri bo‘lib , birinchisi to‘g‘ri "a" o‘qilganda , 2-si kana degandagi "a" bilan qara so‘zining birinchi "a" o‘rtasida bo‘lgan bir tovushni beradir" , - deydi u o‘z maqolasida va har bir tovush ( ya'ni ottenka ) uchun alohida-alohida shakl belgilanishi kerakligini aytadi .

O‘zbek tilshunoslarining fonemalar miqdoriga oid fikrlarida esa ayni shu holat hisobga olinmagan , natijada o‘zbek tili unlilarining miqdori 9 , 16 hatto 17 taga boradi degan xulosalar berilgan , bunday xulosalar o‘z navbatida , Botu ta'kidlaganidek , xalq ommasi uchun " so‘ng darajada og‘irlik keltiruvchi " alifbo va imloning shakllantirilishiga sabab bo‘lgan . Bunday qiynchilikni keyinroq tan olgan Elbek ham 30-yillarning boshida unlilar va ularni ifodalovchi harflar sonini kamaytirish kerak degan g‘oyani qo‘llab-quvvatlay boshlaydi .

  • O‘zbek tilshunoslarining fonemalar miqdoriga oid fikrlarida esa ayni shu holat hisobga olinmagan , natijada o‘zbek tili unlilarining miqdori 9 , 16 hatto 17 taga boradi degan xulosalar berilgan , bunday xulosalar o‘z navbatida , Botu ta'kidlaganidek , xalq ommasi uchun " so‘ng darajada og‘irlik keltiruvchi " alifbo va imloning shakllantirilishiga sabab bo‘lgan . Bunday qiynchilikni keyinroq tan olgan Elbek ham 30-yillarning boshida unlilar va ularni ifodalovchi harflar sonini kamaytirish kerak degan g‘oyani qo‘llab-quvvatlay boshlaydi .
  • 30-yillarda o‘zbek adabiy tilining undosh fonemalari qatorida b , v , g , d , j , z , y , k , l , m , n , p , r , s , t , f , x , ch , sh , ? , q , g‘ , x , h qayd etib kelingan .
  • 1939 - 1940 ғyillarda o‘zbek yozuvini lotin grafikasidan rus grafikasiga ko‘chirish jarayoni bo‘lib o‘tadi , ana shu jarayonda rus tilining qorishiq " ts " undoshi ham o‘zbek tili undoshlari qatoriga qo‘shiladi , biroq uning fonemalik maqomi ko‘p munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda . Bunday munozara-bahslar f , j undoshlari xususida ham davom etmoqda .
  •  
  • Fonologiya
  • Fonologiya tilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, u tilning tovush materiyasi taraqqiyotini va shu materiyaning fonologik sistemaga uyushish qonuniyatlarini hamda tildagi vazifalarini tadqiq qiladi. Bu sohaning o‘ziga xos jihati shundaki, u o‘z obyektini semiologik aspektda (belgilar tizimi sifatida) o‘rganadi. Tilshunoslikda fonologiyaning fan sifatidagi maqomi xususida ikki xil fikr mavjud.

Yüklə 0,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin