1. Ayrı-ayrı enerji məhsullarının (əmtəələrin) balanslarının tərtibinə dair Müqəddimə

ANİ çəkisi termini (Amerika Neft İnstitutu tərəfindən qəbul edilmiş standart) neft məhsullarının xüsusi çəkisinin ifadə olunması üçün istifadə edilir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, ANİ çəkisi (141.5/60⁰ - 60⁰F) temperaturda olan xüsusi çəkisi) 131,5-dır. ANİ dərəcəsində ifadə olunan çəkinin ölçülməsi üçün qiymətləndirici şkala mövcuddur, maddə nə qədər yüngüldürsə, bu şkala üzrə ANİ dərəcəsində onun çəkisi o qədər yüksək olur. Məsələn, yüngül çəkili maddələrə aid olan xam neftin növlərinin göstəriciləri, adətən, ANİ dərəcəsində 38-dən yuxarı olur, amma göstəriciləri ANİ dərəcəsində 22-dən az olan neftin növləri ağır çəkili sayılır.

“Neft” sorğusu neft haqqındakı məlumatların min metrik tonda göstərilməsini nəzərdə tutur. Buna görə, statistikada tez-tez həcm gösrəricilərini metrik tona çevirmək zərurəti meydana çıxır.

Milli statistiklər hesabat verən müəssisələrdən xam neftin və ya neft məhsullarının miqdarlarının həcm vahidindən metrik tona çevrilmə üsulu (hesablama üsulu) haqqında informasiyanı almalıdırlar. Bu, əsasən, kütlə vahidi ilə göstərilən bəzi qaz şəklində olan neft məhsulları üçün (məsələn, neft-zavod qazı, etan, mayeləşdirilmiş neft qazları üçün) vacibdir.

Aşağıdakı cədvəldə iki ay üçün (yanvar və fevral) həcm vahidindən (gündəlik barel) kütlə vahidinə (metrik ton) çevrilmə (hesablanması) nümunəsi göstərilmişdir.

Həcm vahidinin kütlə vahidi ilə ifadə edilməsi

İdxal	Hesabat məlumatları gündəlik barel (həcm)	Ayda olan günlərin sayı	Sıxlıq kütlə/həcm (orta qiymət)	Həcmdən kütləyə çevrilmə (hesablanma) əmsalı ton/barel	Metrik tonla hesablanmış məlumatlar (kütlə)
Xam neft	1020	31	0, 13569	1/0,13569 = 7,37	(1020*31)/7,37=4290
Avtomobil benzini	546	28	0,11806	1/0,11806 = 8,47	(546*28)/8,47=1805

Sorğuda maye yanacaqları faktiki sıxlığa əsaslanan uyğun hesablama əmsallarını istifadə edərək, həcm vahidlərindən kütlə vahidlərinə çevirmək lazımdır.

Neft məhsullarının hərəkəti
Neftin istehsalından son istehlakına qədər hərəkəti bir çox mərhələlərdən ibarətdir. Aşağıdakı sxemdə neft emalı zavodlarına xammal təçhizatı, son istehlakçılara hazır məhsul təçhizatı və neft-kimya istehsalı proseslərində iştirak edən axınların sadələşdirilmiş sxemi göstərilmişdir.

Ölkədə neftin hərəkəti haqqında tam təsəvvürə malik olmaq üçün əsas göstəriciləri (elementləri) (ilkin və törəmə məhsulların istehsalı, ticarət, ehtiyatlar, enerji sektoru, çevrilmə və son istehlak) bilmək lazımdır.

Neft məhsullarının hərəkətinin sadələşdirilmiş sxemi
İstehsal

Neft emalı sənayesi

Daxili tədarük

Neft-kimya sənayesi

¹ ≈ 15,5⁰ S. Farenqeyt şkalasından Selsi şkalasına çevirəndə ilkin rəqəmdən 32 çıxılıb 5/9 vurulmalıdır.
Xam neftin, təbii qaz kondensatının, neft-zavod xammalının, aşqarların və digər karbohidrogenlərin təchizatının aşağıdakı növləri mövcuddur;

-hazır məhsul üzrə təchizat;

-neft-kimya sektoru üçün təchizat;

-sektorlar üzrə ümumi təchizat;

-mənşə ölkəsi üzrə idxal;

-təyinat ölkəsi üzrə ixrac.

Daxili ehtiyaclar üçün istilik və elektrik enerjisi istehsal edən müəssisələrin təchizatı.

“Neft” məlumatlarının əlaqəli sxemi

Elektrik enerjisi və istliyi istehsal edən müəssisələrin təminatı

Ümumi daxili təchizat (faktiki)

Elektrik enerjisi və istliyin ümumi istehsalı üçün təchizat

Ümumi daxili təchizat (faktiki)

İxrac = Ümumi ixrac

İdxal = Ümumi idxal

İlkin məhsulların təchizatı

Təkrar məhsulların təchizatı

“Elektrik enerjisi və istilik” sorğusu

“Elektrik enerjisi və istilik” sorğusu

Mənşə ölkəsi üzrə idxal

Təyinat ölkəsi üzrə ixrac

Neft-kimya sektoru üçün təchizat

Sektorlar üçün ümumi təchizat

= çevrilmə + energetika +

+ paylanma zamanı itkilər +

+ ümumi son istehlak

Özəl ehtiyaclar üçün elektrik enerjisi və istilik istehsal edən müəssisələrin təminatı

Neft emalı zavodları üçün təchiz olunan (daxil olan) bütün neft istehsal olunmuş məhsulların tam ümumi buraxılışı üzrə balanlaşmalıdır (itkiləri nəzərə almaqla). Məlumatları yoxlamaq üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:

Neft emalı zavodlarının faktiki təchizatı

=

Məhsulun ümumi buraxılışı + emal zamanı itkilər

Bundan başqa, neftin emalı prosesində neft məhsullarının adlarının dəyişdirilərək yenidən təsnifatlaşdırılması baş verir. Məsələn, “qazoyl” kimi idxal olunmuş neft məhsulunun miqdarı sorğunun müxtəlif hissələrində birinci, yaxud da ikinci adla göstərilərək “xammal” kimi istifadə oluna bilər.
Neft tədarükü
Neft emalı zavodlarında xammal kimi istifadə olunan müxtəlif ilkin xammal və bu ilkin xammalın emalından alınan geniş çeşidli hazır məhsullar neft təchizatının çox mürəkkəb mərhələlərdən (silsilələrdən) ibarət olduğunu göstərir. Bundan başqa, neft-kimya sənayesi xüsusi bir sahədir. Burada neft məhsulları xammal kimi istifadə olunur, əlavə kənar neft məhsulları isə təkrar emal üçün qaytarılır. Təchizat mərhələlərinin üç hissəsi aşağıda göstərilmişdir:

-xam neft təchizatı;

-hazır məhsul təchizatı;

-neft-kimya sənayesinin təchizatı.


Xam neftin, təbii qaz kondensatının, neft-zavod xammalının, əlavələrin və digər karbohidrogenlərin təchizatı