1. Ekologiya haqqında ümumi məlumatlar. Ekologiya yunan mənşəli söz olub oikos – «yaşayış yeri»

Asılı bərk hissəciklər və toz.

«Asılı hissəciklər» adlandırılan maddələr dedikdə müxtəlif komponentlər, hər şeydən əvvəl atmosferdə mövcud olan toz, his, kül, tüstü, duman, sulfatlar, nitritlər və qazların kimyəvi çevrilmələri prosesində əmələ gələn bərk hissəciklər nəzərdə tutulur. Asılı hissəciklərin havada ölçüsü 0,01-dən 100 mkm arasında dəyişir. Ölçüsü 10 mkm-dən iri olan hissəciklər tez çökür, təmizləmə apardıqda onları tutmaq olur. Kiçik hissəciklər (0,01...0,1 mkm) hava nümunəsində adətən az miqdarda müəyyən edilir. Aerodinamik diametri 2,5 mkm olan hissəciklər PM 2,5 (ingiliscə partikulate matter), 10 mkm olan hissəciklər PM 10 adlandırılır. Ümumdünya səhiyyə təşkilatı diametri 10 mkm-ə qədər olan asılı bərk hissəciklərlə (PM 10) şəhərlərin çirklənməsini hazırda ən ciddi problemlərdən biri hesab edir. Bu hissəciklər insan sağlamlığına daha ciddi təsir edir. Asılı hissəciklərin yüksək konsentrasiyasının SO 2 ilə birlikdə təsiri xüsusilə qorxuludur.
Asılı hissəciklərin yaranmasının əsas mənbəyi yanma prosesidir. İstilik elektrik stansiaylarında, zibil yandırma müəsisələrində, məişət sobalarında, daxili yanma mühərriklərində yanma, sement yandırma sobaları, meşə yanğınları asılı hissəciklərin yaranmasında böyük rol oynayır.
Toz üzvi və ya mineral mənşəli kiçik bərk hissəciklər üçün istifadə olunan ümumi termindir. Toz hissəciklərinin ölçüsü 0,01...100 mkm arasında dəyişir, hissəciklərin orta ölçüsü 5 mkm olur. Tozun kimyəvi tərkibi və miqdarı yol örtüyünün materialından asılıdır. Dənəvər örtüklü (çınqıl) yollarda əmələ gələn tozlarda əsasən silisium 4 oksid üstünlük təşkil edir. Torpaq yollarda yaranan tozun 90%-ni kvars hissəcikləri, yerdə qalan hissəsini isə alüminium, dəmir, kalsium və s. maddələrin oksidləri təşkil edir. Asfalt-beton örtüklü yollarda tozun tərkibində əlavə olaraq əlaqələndirici bitum materiallar, yollarda zolaqların qeyd olunması üçün istifadə edilən rəngin və ya plastmasın hissəcikləri olur.

26. 
    Avtomobil nəqliyyatında qəzaların ekoloji aspektləri.
    

Nəqliyyat prosesləri ekoloji cəhətdən təhlükəli proseslərə aiddir, yəni ekosistemlərin bioloji, mexaniki və fiziki-kimyəvi çirklənmələrinə səbəb olur və onun tərkib hissələrinə ekoloji zərər vurur. Təhlükə, hərəkət tərkibinin və avadanlığın çox yeyilməsi, köhnəlmiş texnologiyalardan istifadə olunması, buraxma və daşıma qabiliyyətinin buraxıla bilən həddinin aşılması, hərəkət sürəti rejimlərinin, həmçinin nəqliyyat prosesləri iştirakçılarının davranışına təsir edən subyektiv amillərin nəzərə alınmaması səbəbindən yaranır. Nəqliyyatın əhalinin sağlamlığına və təbiət komplekslərinə mənfi təsiri müddətinin uzunluğuna görə iki növ ekoloji təhlükə ayırd edilir:

• 
  daimi mövcud olanlar
  
• 
  qısa müddətli
  

Daimi mövcud olan ekoloji təhlükə nəqliyyat kompleksinin adi fəaliyyətinin nəticəsidir. O təbii səviyyə ilə müqayisədə nəqliyyat magistralları boyunca atmosferin, su obyektlərinin, torpaq örtüyünün çirklənmə səviyyəsinin yüksək olması ilə özünü göstərir. Qısa müddətli ekoloji təhlükə qəza vəziyyətlərində meydana çıxır, bu zaman atmosferin, suyun, torpağın çirklənməsi, biotanın ölümü və başqa hadisələr baş verir. Təhlükəli yüklərin daşınması zamanı bu daha çox büruzə çıxır.

26.