1 Mavzu: Kirish. Individual rivojlanish biologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifasi va tadqiqot usullari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

K. Ber qonuni. Biogenetik qonun asoslari 1828 yilda dastlab K. Ber tomonidan aytilgan edi. U embrionlar o'xshashligi yoki Ber qonunini yaratdi. Bu qonunning mazmuni quyidagilardan iborat:

1. Embrion rivojlanishi davrida ko'pchilik hayvonlar uchun umumiy bo'lgan belgilar dastlab, xususiy belgilar esa keyinroq paydo bo'ladi.

2. Organizmlarda umumiy belgilardan xususiy belgilar kelib chiqadi.

3. Ma'lum tur hayvonda embrion ajdod hayvonning belgilarini takrorlashi jarayonida undan uzoqlashadi.

4. Yuksak hayvonlaming embrioni hech qachon evolyusiya jihatdan o'zidan quyida turadigan hayvonning embrioniga o'xshamaydi.

Ber fikricha, umurtqalilar embrioni rivojlanishi davomida dastlab tip, sinf belgilari, keyin turkum va oxirida tur belgilari paydo bo'ladi. Berning bu fikrlari hozir ham o'z qimmatini yo'qotgan emas.

Darvinning Ber g'oyalariga yuksak baho berganligini hisobga olgan holda, hozirgi kunda bu qonunning qaysi qismlari to'g'ri, qaysi qismlarini o'zgartirish lozimligini aniqlash lozim. Ber fikricha, har bir tipning o'ziga xos rivojlanish yo'li bor. Evolyusiya jarayonida bu yo'nalish takomillashib borgan.

A.N. Seversov bu yo'nalishni tahlil qilib, filembriogenez yo'llari bilan taqqoslagan.

Ba'zi embriologlar Ber qonunini o'rganib, uni idealistik, yo'naltirilgan taraqqiyot haqidagi qonun, deb baholadilar. Ammo Ber qonunida hech qanday idealizm yo'q. Ber "rivojlanish darajasi (bosqichi)" va "rivojlanish tipi" ni farqlaydi.

"Rivojlanish darajasi" hozirgi "organizmning murakkabligi" tushunchasiga to'g'ri keladi, "rivojlanish tipi" esa taraqqiyot darajasi bilan birgalikda hayvonlar guruhlarini (sinf, tip) hosil qiladi.

Shunday qilib, Ber ta'limotini har tomonlama tahhi qilib, uning ijobiy va salbiy tomonlari ko'rsatib berildi.

P.P.Ivanov "rivojlanish tipi" o'rniga "rivojlanish yo'nalishi" tushunchasini qo'llashni tavsiya etdi. Masalan, ko'pchilik mollyuskalar rivojlanishida troxofora yoki velliger lichinkasi yo'nahshi bor, boshoyoqli mollyuskalar rivojlanishi jinsiy voyaga yetgan hayvon yo'nalishi bo'yicha amalga oshadi. Bu ta'limotni ham teleologiyaga asoslangan, deb tanqid qilish mumkin. Ammo bunga ehtiyoj yo'q, chunki har qanday tanqid ma'lum bir ta'limotni qanday talqin qilishga bog'liq.

Embriologlar Ber qonuni va "rivojlanish yo'nalishi"ga yetarlicha e' tibor bermadilar. Ammo bu qonunlar hozirgi zamon embriologlarining diqqatini o'ziga jalb qilishi lozim.

G.P. Korotkova va B.P. Tokin (1978) Ber qonuniga baho berishda tadqiqotchilar xatolarga yo'l qo'yganliklarini ta'kidladilar. Ammo Berning embrionlar o'xshashligi qonuniga ko'ra, bu o'xshashlikbir tip doirasida bo'ladi.Ber bir tipdan boshqasining paydo bo'lishiga oid gipotezani yarata olmadi. Ber qonuni rivojlanishning boshlang'ich davrlari - zigota, blastula, gastrulyasiyaga taalluqli emas. Agar Ber davridagi fan taraqqiyoti, mikroskopik va boshqa texnikalar rivoji hisobga olins'a, uning ta'limoti organogenez jarayonini ifodalaydi.

17-mavzu: Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishining xilma-xilligi

Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni – 75 talaba
O`quv rmashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rejasi	1. Umrtqasizlarda birlamchi erkin lichinkali rivojlanish, lichinkasiz rivojlanish, tirik tug’ish usullari, parazit lichinkali rivojlanish. 2. Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi misolida, embriogenez xilma-xilligini evalyutsion sabablari. 3. Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi
O`quv rmashg`ulоtining massadi : Talabalarda Umrtqasizlarda birlamchi erkin lichinkali rivojlanish, lichinkasiz rivojlanish, tirik tug’ish usullari, parazit lichinkali rivojlanish yuzaga kelish,urug va tuhum hujayralarning xilma-xilligii хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan taniqhtirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: Talabalarda botanika fanining prеdmеti, mеtоdlari va tarmоqlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:	BBB, “Klastеr”, ma’ruza
O`quv rfaоliyatini tashkil silish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik xaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich 1.1 O`quv rхujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv rmashgulоtiga kirish (10min)	1.1. O`quv mashgulоtiga kirish davоmida daqtlab talabalarga Umrtqasizlarda birlamchi erkin lichinkali rivojlanish, lichinkasiz rivojlanish, tirik tug’ish usullari, parazit lichinkali rivojlanish BBB jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, Bilishni хохlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi.	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savоllar bеradilar. daqtlabki tushunchalarini if Umrtqasizlarda birlamchi erkin lichinkali rivojlanish, lichinkasiz rivojlanish, tirik tug’ish usullari, parazit lichinkali rivojlanish оdalоvchi ma’lumоtlarni BBB jadvaliga tushiradilar
2 bоsqich Asоsiy 50 min	2.1. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi. Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi misolida, embriogenez xilma-xilligini evalyutsion sabablari haqida tushunchalarni o`zgarib bоrishi. 2.2. Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi haqida ma’lumоt bеrib, ularning y Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi misolida, embriogenez xilma-xilligini evalyutsion sabablari utuq va kamchiliklari, qo`llash sharоitlari хususida tushuncha bеrish. 2.3 Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi hujayralarning embrional rivojlanishda yuzaga kelishi haqida ma’lumоt bеrib bоriladi.	Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, mavzu bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar.
3 bоsqich. YAkuniy natijalar 15 min.	3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Somatik va jinsiy hujayralarning embrional rivojlanishda yuzaga kelishi haqida umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 3.2 Talabalarga BBB jadvalini bilib оldim grafasini to`ldirish taklif etiladi, va o`quv mashg`ulоtning massadiga yerishish darajasi taхlil qilinadi 3.3 Mavzu yuzasidan O`quv vazifasi bеriladi. Amaliy mashgulоtga tayyorlanish	O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni BBB jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar.

17-mavzu: Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishining xilma-xilligi
Reja:

1. Umurtqasizlarda birlamchi erkin lichinkali rivojlanish, lichinkasiz rivojlanish, tirik tug’ish usullari, parazit lichinkali rivojlanish.

2. Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi misolida, embriogenez xilma-xilligini evalyutsion sabablari.

3. Umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi.

Tayanch tushunchalar: embriogenez, parazit lichinkali rivojlanish,lichinkali rivojlanish.
Hayvonlarning individual rivojlanishi urag'langan yoki parteno-genetik tuxumni voyaga yetgan organizmga aylanish davri individual rivojlanish, ya'ni ontogenez deyiladi. Ontogenez embrional (murtakning rivojlanishi) va postembrional (organizmning tug'ilgandan yoki tuxumdan chiqqandan keyingi) davrlarni o'z ichiga oladi. Embrional rivojlanish davri tuxum qo'yuvchilarda embirionning tuxumdan chiqishi, tirik tug'uvchilarda esa embrionning tug'ilishi bilan tomom bo'ladi. Postembrional rivojlanish hayvonlarda ikki yo'l bilan boradi. Ko'pchilik hayvonlarda, masalan, ayrim bo'shliqichililar, halqali va to’garak chuvalchanglar, o'rgimchaksimonlar, chuchuk suvda yashovchi qisqichbaqasimonlar, ko'pchilik xordalilarning murtagidan embrional rivojlanish natijasida voyaga yetgan hayvonlarning o'ziga o'xshash organizm yetishib chiqadi. Bu tipdagi rivojlanish o'zgarishsiz yoki to'g'ri bevosita rivojlanish deyiladi. Boshqa hayvonlar (masalan, dengiz bo'shliqichlilari, ko’pchilik halqali chuvalchanglar, dengiz qisqichbaqasimonlari va moluskalari qanotli hasharotlar, ninaterililar) da embrional rivojlanish natijasida hosil bo'lgan yoki organizm voy­aga yetgan ota-ona organizmidan tana tuzilishi va hayot kechirish tarzi bilan ishlangan preparatlarda ko'rish mumkin. Amyoba faqat ikkiga bo'linish orqali jinssiz ko'payadi. Bu jarayon haqiqiy mitozdan iborat bo'lib, dastlab yadro moddalari teng ikkiga ajraladi; so'ngra amyoba tanasi bo'linadigan joyidan siqilib, ikkiga ajraladi va har qaysi bo'lagidan bittadan yadro hosil bo'ladi. Bo'linish haroratga bog'liq bo'lib, 1-2 sutka davom etadi. Jinsiy ko'payish faqat ayrim turlarda (Amoeba diploida) aniqlangan.

Parazit amyobalar. Odam va turli hayvonlarning ichagida parazit amyobalarning bir necha turi topilgan. Ular orasida ichburag' amyobasi - Entamoeba histolytica (2-rasm) odamlarning amyobiaz, ya'ni qonli ichburug' bilan og'rishiga sabab bo'ladi. Ichburug' amyobasining kat-taligi 20-30 mkm bo'lib, yo'g'on ichakda yashaydi va ichak epiteliysini jarohatlaydi. Ichburug' amyobasining ektoplazmasi ancha qalin bo'lib, endoplazmadan aniq ajralib turadi. Parazit ko'p sonli kalta va yo'g'on psevdopodiylari yordamida juda faol harakat qiladi. Bu psevdopodiylar asosan ektoplazma hisobidan hosil bo'ladi.

Ichburug' amyobasi juda keng tarqalgan. Yer sharining turli hududlarida amyoba bilan 10 foizdan 30 foizgacha odamlar zararlanishi mumkin. Lekin amyobiaz bilan kasallanish belgilari asosan issiq tropik va subtropik xududlarda yashovchi xalqlar o'rtasida uchraydi. O'rta va Shimoliy kengliklarda yashovchi aholi ichagida ham amyoba uchrab tursa-da, kasallan­ish hollari deyarli kuzatilmaydi. Amyoba bilan zararlangan, lekin ichbu­rug' bilan kasallanmaydigan odamlar amyoba tashuvchilar hisoblanadi. Ba'zi hollarda, masalan issiq iqlimda organizm immuniteti kuchsizlanib qolganida amyobalar ichak devoriga kirib, epiteliy hujayralarini yemiradi va og'ir qonli ichburug' kasalligini keltirib chiqaradi. Amyobalar asosan jarohatdan chiqadigan qondagi eritrotsitlar bilan oziqlanadi. Kasallik vaqtida davolanmasa surunkali formaga o'tadi. Kasal kishi juda ozib ketishi, ba'zan halok bo'lishi mumkin.

Ichburug' amyobasi sista orqali tarqaladi. Ovqat qoldig'i bilan yo'g'on ichakdan to'g 'ri ichakka tushgan amyobalar psevdopodiylarini tortib olib, yumaloqlanadi. Ektoplazma esa yupqa va pishiq qobiq ishlab chiqargach, parazit sista davriga o'tadi. Shu davrda sista ichidagi amyobaning yadrosi ketma-ket ikki marta bo'linadi va sista ichidagi amyoba to'rit yadrolik bo'lib qoladi. Axlat bilan tashqariga chiqadigan sistalar noqulay sharoit ta'siriga juda chidamli; nam tuproqlarda 2-3 oy davomida ham yashovchanligini yo'qotmasligi mumkin. Lekin sistalar quruq va issiq muhit ta'siriga uzoq chidash berolmaydi. Sistalarni pashshalar ham tarqatishi mumkin. Amyoba sistasi suv yoki ovqat bilan odam ichagiga tushganida uning qobig'i yemiriladi. Sitoplazmasi esa yadrolar soniga muvofiq ikki marta bo'lingach, to'rtta amyoba hosil bo'ladi. Yosh amyobalar faol oziqlanishga o'tadi. Kuchli zararlangan odam ichagidan bir sutka davomida 300 mln.gacha sista chiqishi mumkin.

Odam ichagida yashovchi ayrim amyobalar mutlaqo zararsiz hisoblanadi. Ichak amyobasi - Entamoeba coli xuddi shunday amyobalardan fiisoblanadi. Uning tuzilishi ichburug' amyobasiga o'xshash lekin sistasi yadroli bo'ladi.

Parazit amyobalar kasallangan tishning kovagi; it, cho'chqa, ot va boshqa hayvonlar ichagida; asalarilarning malpigi naychalarida ham topilgan.

2. Chig'anoqli amyobalar (Testacea) turkumi. Chig'anoqli amyobalarning tuzilishi yalang'och amyobalarga bir muncha o'xshab ketadi, lekin ulardan tanasining chig'anoq ichida bo'lishi bilan farq qiladi. Psevdopodiylari chig'anog'ining bir tomonidagi teshigi orqali tashqariga chiqib turadi. Chig'anoqlari odatda yumaloq yoki birmuncha cho'ziq (oval) qopchaga o'xshash bo'ladi (3-rasm). Ayrim turlarining chig'anog'i yupqa organik moddadan, boshqalariniki mayda qum zarrachalaridan tarkib topgan. Turli chig'anoqli amyobalar psevdopodiylarining shakli va uzunligi, chig'anoqlarining tuzilishi bilan farq qiladi. Chuchuk suv havzalarida keng tarqalgan arsella - Arcella vulgaris chig'anog'i qo'ng'ir tusli

kosacha shaklida bo'lib, uning markazida joylashgan teshikchasidan psevdopodiylar chiqib turadi. Artsellaning chig'anog'i shoxsimon organik moddadan tuzilgan bo'lib, sitoplazmadan hosil bo'ladi. Difflyugiya (Dif-flugia) (3-rasm) noksimon kremniyli chig'anog'i asosan

3-rasm. Chig'anoqli amyobalar. A - difflyugiya, V - arsella, D - arsellaning orqa tomondan ko'rinishi.

tashqi muhitdan olingan mayda qum zarrachalaridan iborat. Bunday chig'anoq dastlab sitoplazmaga yutilgan zarrachalarning sitoplazma sirtiga chiqib, bir-biriga yopishuvi natijasida hosil bo'ladi. Euglifa (Euglypha alveolata) ning qubbaga o'xshash chig'anog'i esa oval kremniy plastinkalaridan tashkil topgan. Bunday plastinkachalar sitoplazmadagi qum zarralaridan shakllanadi.

Chig'anoqli amyobalar ham jinssiz ikkiga bo'linish orqali ko'payadi. Dastlab sitoplazmasining taxminan yarmi chig'anoq og'izchasidan tashqari­ga chiqarilib, sitoplazmatik kurtak hosil qiladi. Sitoplazma sirtida esa. chig'anoq hosil bo'ladi. Yadro ham ikkiga ajralib, ulardan biri yangi hosil bo'lgan kurtakka o'tadi. Bu davrda har ikkala chig'anoq og'iz tomoni bilan bir-biriga o'girilgan bo'lib, sitoplazma ko'prikchalari orqali o'zaro bog'langan. Keyinroq ko'prikcha ingichkalasha borib uzilgach, har qaysi hayvon mustaqil yashashga o'tadi.

Chig'anoqli amyobalarning kattaligi 50-150 mkm keladi. Ular bentosda hayot kechiruvchi hay vonlar bo'lib, organik moddaga boy kichikroq suv havzalarida, ko'pchilik turlari sayoz chuchuk suv havzalarining tubida, hovuz va ariqlarning qirg'oqqa yaqin joylarida uchraydi. Sfagnum botqoqliklarining faunasi ayniqsa chig'anoqli amyobalarga boy bo'ladi. Sfag­num moxlarining barglari va poyalarida saqlanadigan suv ichida chig 'anoqli amyobalarning o'ndan ortiq turlari topilgan.

3. Foraminiferalar (Foraminifera) turkumi. Foraminiferalar turkumiga dengiz va okeanlarda hayot kechiruvchi mingdan ko'proq sarkodalilar kiradi (4-rasm). Ayrim vakillari O'rta Osiyoning sho'rlangan yer osti va quduq suvlarida ham uchraydi. Foraminiferalar hamma dengizlarda har xil chuqurlikda, qirg'oqning litoral zonasidan boshlab eng chuqur abissal qismigacha tarqalgan. Lekin asosiy ko'pchilik turlari 200-300 m. chuqurlikda yashaydi vabentos tarkibiga kiradi. Ayrim vakillari (masalan, globigerina - Globigerina) planktonda hayot kechiradi.

Forarmniferalarning sitoplazmatik tanasi turli shakldagi kremniy (qum) zarralaridan va ohaktosh (CaCO,) dan tarkib topgan chig'anoq ichida joylashgan. Dengiz tubida yashovchi foraminiferalar chig'anog'i sirti silliq bo'ladi. Plankton tarkibiga kiradigan globigerinalar chig'anog'i sirtida esa chig'anoq sathini kengaytiradigan va shu orqali suvda qalqib turishga imkon beradigan radial joylashgan juda ko'p ignachalar bo'ladi.

Qumda chig'anoqli foraminiferalar turlari xilma-xilb bo'lmasada; ular ayrim dengizlarda son jihatidan bentosning asosiy qismini tashkil etadi.

Ko'payishi va rivojlanishi. G'ovaktanlilar jinssiz va jinsiy ko'payadi. Jinssiz ko'payishi tashqi va ichki kurtaklanish yo'li bilan boradi. Tashqi kurtaklanish tanasi sirtida bo'rtiq paydo bo’lishidan boshlanadi. Bo'rtiqda ektoderma va endoderma qavvatlari, paragastral bo'shliq va oskulum hosil bo'ladi. Kurtak ko'pincha ona organizmdan ajralib ketmasdan koloniya hosil qiladi. Alohida individlar orasidagi chegara yo'qolib ketganidan koloniyani tashkil etuvchi individlar sonini oskulumlar soniga qarab aniqlash mumkin.

Chuchuk suv g'ovaktanlisi bodyaga (29-rasm) ichki kurtaklanish orqali ko'payadi. Yozda bodyaga tashqi kurtaklanish va jinsiy yo'l bilan ko'payadi. Lekin kuzda mezogleyasidagi amyobotsit hujayralar to'planib, gemmula deb ataladigan sharsimon ichki kurtakni hosil qiladi. Gemmula ikki qavat muguz qobiq bilan o'ralgan hujayralar massasidan iborat. Qishda ona bodyaga halok bo'lib, gemmula qishlab qoladi. Bahorda gemmula ichidagi hujayralar tashqariga chiqib, suv tubiga o'tirib oladi va yangi bodyagani hosil qiladi.

Ko'pchilik g'ovaktanlilar, jumladan hamma ohak skeletlilar germafrodit. Jinsiy hujayralar mezogleyadagi harakatchan amyobotsit hujayralarning bir xili bo'lgan arxeotsitlardan hosil bo'ladi. Arxeotsitlar xivchinli kameralar endodermasi ostida joylashgan. Urug' hujayralari naylar bo'shlig'iga o'tadi va oskulum orqali suvga chiqib ketadi. Spermatozoidlar yetilgan tuxum hujayralariga ega bo'lgan hay von tanasiga o'tib, ularni urug'lantiradi. Urug'langan tuxum hujayralar dastlab ona organizmida rivojlanadi. Ohak skeletli g'ovaktanlilarning tuxumi dastlab to'liq bir tekis bo'lina boshlaydi. 8 blastomerlik davrida hujayralar bir tekislikda joylashadi. Ana shundan so'ng murtak ekvatorial chiziq orqali bo’linib, 8 ta yirik va shuncha mayda blastomerlarni hosil qiladi. Bundan keyin yirik blastomerlar sekinroq, mayda blastomerlar esa tez bo'linib, blastulani hosil qiladi. Blastulaning ustki yarmisi xivchinli silindrsimon mayda hujayralar - mikromerlardan, ostki qism yirik donador makromerlardan iborat bo'lganligi tufayli amphiblastula deyiladi. Ona organizm tanasidayoq amfiblastulaning yirik hujayrali qismi mikromerli qismiga botib kira boshlay­di. Lekin bu jarayon oxiriga yetmasdan to'xtaydi va makromerlar yana tashqariga chiqib, lichinka amfiblastula holatiga o'tadi; biroz suzib yurib, mikromerli tomoni bilan substratga yopishib oladi. Ana shu davrda xivchinli hujayralar blastula bo'shlig'iga botib kirib, ikkinchi ichki qavatni, yirik hujayralari esa yirik qavatni hosil qiladi Keyinchalik xivchinli hujayralar ichki qavatni va xivchinli kameralarni, tashqi hujayralar esa derma qavati, mezogleya va undagi hujayra elementlarini hosil qiladi.

Shunday qilib, ohak skeletli g'ovaktanlilarda gastrulyatsiya jarayoni ikki marta sodir bo'ladi. Birinchi marta amfiblastulaning yirik hujayralari mayda hujayralar qavatiga botib kirishidan boshlanib, gastrulyatsiya oxiriga yetmasdan lichinka yana amfiblastula holatiga qaytadi. Ikkinchi marta amfiblastula substratga yopishgandan so'ng uning mayda hujayralari amfiblastula bo'shlig'iga botib kirib, gastrulani hosil qiladi. G'ovaktanlilardan boshqa hay vonlar embrionida gastrula yirik hujayralarni blastula bo'shlig'iga botib kirishidan hosil bo'ladi. Ana shu sababdan g'ovaktanlilar teskari ag'darilgan hayvonlar hisoblanadi. Bunday g'ovaktanlilar gastrulasi esa psevdogastrula (soxta gastrula) deyiladi.

Kremniy va spongin skeletli, hamda ayrim ohak skeletli g'ovaktanlilarda psevdogastrula hosil bo'lmaydi. Tuxum hujayradan dast­lab xivchinli mayda hujayrali blastula hosil bo'ladi. Keyinchalik blastula devoridagi ayrim hujayralar uning bo'shlig'iga botib kirib, g'ovak massani hosil qiladi. Lichinka ana shu davrda parenximula deb ataladi. Parenximula suv tubiga o'tirgach, teskari ag'dariladi.
18-mavzu: Umurtqali hayvonlar rivojlanishining xilma-xilligi


Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni – 75 talaba
O`quv rmashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rejasi	1. Xordali hayvonlarning rivojlanishi va embriogenez evolyutsiyasi. 2.Embriogenez tiplarim (erkin, lichinkasiz, tirik tug’uvchilar). 3.Tur ekologiyasining embriogenez xillariga tasiri.
O`quv rmashg`ulоtining massadi : Talabalarda somatik va jinsiy hujayralarning yuzaga kelish,urug va tuhum hujayralarning xilma-xilligii хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan taniqhtirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: Talabalarda botanika fanining prеdmеti, mеtоdlari va tarmоqlari haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:	BBB, “Klastеr”, ma’ruza
O`quv rfaоliyatini tashkil silish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik xaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich 1.1 O`quv rхujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv rmashgulоtiga kirish (10min)	1.1 Hujayralarning turli – tumanligi ma’lumоtlar bеriladi. O`quv mashgulоtiga kirish davоmida daqtlab talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, Bilishni хохlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi.	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savоllar bеradilar. Botanika fani bo`yicha daqtlabki tushunchalarini ifоdalоvchi ma’lumоtlarni BBB jadvaliga tushiradilar
2 bоsqich Asоsiy 50 min	2.1. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi. Somatik va jinsiy hujayralarning embrional rivojlanishda yuzaga kelishi haqida tushunchalarni o`zgarib bоrishi. 2.2. Hujayralarning turli – tumanligi haqida ma’lumоt bеrib, ularning yutuq va kamchiliklari, qo`llash sharоitlari хususida tushuncha bеrish. 2.3. Somatik va jinsiy hujayralarning embrional rivojlanishda yuzaga kelishi haqida ma’lumоt bеrib bоriladi.	Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, Botanika tarmоqlari rejasi bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar.
3 bоsqich. Yakuniy natijalar 15 min.	3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Somatik va jinsiy hujayralarning embrional rivojlanishda yuzaga kelishi haqida umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 3.2 Talabalarga BBB jadvalini bilib оldim grafasini to`ldirish taklif etiladi, va o`quv mashg`ulоtning massadiga yerishish darajasi taхlil qilinadi 3.3 Mavzu yuzasidan O`quv vazifasi bеriladi. Amaliy mashgulоtga tayyorlanish	O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni BBB jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar.

18-mavzu: Umurtqali hayvonlar rivojlanishining xilma-xilligi