1 Mavzu: Kirish. Individual rivojlanish biologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifasi va tadqiqot usullari, boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

10 MAVZU

Gastrulyatsiya tiplari
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni – 75 talaba
O`quv rmashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rejasi	1. Gastrulyatsiya tiplari 2Hujayra organoidlari, sitoplazma hamda yadro o’rtasidagi munosabatlar 3.Ko’p hujayrali organizm to’qimalari hujayralararo munosabatlarning buzilish oqibatlari 4. Ekologik omillarning roli
O`quv rmashg`ulоtining massadi : Talabalarda Hujayra organoidlari, sitoplazma hamda yadro o’rtasidagi munosabatlari va uning mehanizimlar хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan taniqhtirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: implantasiya haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:	BBB, “Klastеr”, ma’ruza
O`quv rfaоliyatini tashkil silish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik xaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich 1.1 O`quv rхujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv rmashgulоtiga kirish (10min)	1. O`quv mashgulоtiga kirish davоmida daqtlab talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, Bilishni хохlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi.	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savоllar bеradilar. Hujayra organoidlari , sitoplazma hamda yadro o’rtasidagi daqtlabki tushunchalarini ifоdalоvchi ma’lumоtlarni BBB jadvaliga tushiradilar
2 bоsqich Asоsiy 50 min	1. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi. Turli hayvonlarda ovulatsiya davrlari va uning mehanizimlari yuzaga kelishi haqida tushunchalarni o`zgarib bоrishi. 2. Hujayralarning turli – tumanligi haqida ma’lumоt bеrib, ularning yutuq va kamchiliklari, qo`llash sharоitlari хususida tushuncha bеrish. 3. Odam misolida ovulyatsiya va implantasiyani o’rganish.	Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, implantasiyai bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar.

Gastrulyatsiya tiplari
Reja;
1. Gastrulyatsiya tiplari

2. Hujayra organoidlari, sitoplazma hamda yadro o’rtasidagi munosabatlar

3. Ko’p hujayrali organizm to’qimalari hujayralararo munosabatlarning buzilish oqibatlari

4. Ekologik omillarning roli

Tayanch so’zlar: gastrulyatsiya, invaginatsiya, migratsiya, epiboliya, delyaminatsiya, embrional varaqlar.

Gastrulyatsiya – embrion varaqlarning hosil bo’lish bosqichi

Gastrulyasiya va uning tiplari

Morula yoki blastuladan keyin, ya'ni embrionning bir qavatlilik davridan keyin embrionning ikki qavatlik davri boslilanadi. Embrionning ikki qavatlik davri gastrula deb, bu jarayonning o'zi esa gastrulyasiya deb ataladi. Gastrulyasiya grekcha gaster - qorincha degan ma'noni bildiradi. Bu qavatlar embrion varaqlari yoki qavatlari deb ataladi. Bu qavatlarning tashqisi ektoderma (ectos - tashqi, derma"- teri), ichkisini esa entoderma (entos - ichki) qavatlar deb nomlanadi. Ikki qavatli embrion bosqichini deyarli hamma ko'p hujayrali hayvonlar bosib o'tadi.

Gastrulyasiya jarayoni embrionning blastula yoki morula davrining davomi hisoblanadi.Blastulaning ma'lum tipigagastrulyasiyaning ham ma'lum tipi mos keladi.Gastrulyasiyaning quyidagi tiplari mavjud:

1. Icnga botib kirish - invaginasiya. Bu seloblastuladan keyin sodir bo'ladi. Bunda blastulaning vegetativ qutbi blastosel bo'shlig'iga botib kiradi. Asta-sekinlik bilan u animal qutbga yetadi va embrion ikki qavatli bo'lib qoladi. Vegetativ qutbdagi blastomerlar blastosel bo'shlig'iga botib kirishi tufayli bu bo'shliq yo'qoladi va uning o'rnida boshqa bo'sMq-birlamchi ichak bo'shlig'i yoki gastrosel bo'shlig'i hosil bo'ladi (56-rasm).

2. Immigrasiya. Bunda ayrim blastomerlar blastula devoridan blastosel bo'shUg'iga ko'chib (qaynab) chiqadi va bu blastomerlardan entoderma hosil bo'ladiAgar blastomerlar bir qutbdan ko'chsa, buni unipolyarli, blastulaning hammajoyidan ko'chsa multipolyarli, ikki qutbdan ko'chsa bipolyarli immigrasiya deb ataladi. Birinchi holat gidromeduzalarda, ikkinchisi sarkomeduzalarda va ba'zi bulutlarda sodir bo'ladi. Gastrulyasyaning bu turini 1884 yilda I.I.Mechnikov aniqlagan.

3. Qatlamlanish - delyaminasiya. Bunda astomerlami o'sib qoplaydi. Dastlabki blastomerlar ektodermani, keyingilari esa entodermani hosil qiladi.

3.Gastrulyasiyaning aralash tipi.Ba'zi hayvonlar embrion taraqqiyotida gastrulyasiyaning invaginasiya, epiboliya va boshqa tiplanning ayrim xususiyatlari uchraydi. Bu hodisa amfibiyalar embrion taraqqiyoti davrida kuzatiladi vagastrulyasiyaning aralash tipi deyiladi (57-rasm).

Gastrulyasiyaning yuqoridabayon etilgan tiplari alohida-alohidaholatda kamdan-kam uchraydLBu tiplar bir vaqtning o'zidabittaembriondakuzatilishi mumkin. Demak, ular bir-birini to'ldirib turadi.

Gastrulyasiyaning oxiriga borib blastosel bo'shlig'i o'rnida gastrosel bo'shUg'i hosil bo'ladi. Blastopor esa kichkina teshikka aylanadi. U og'izga, anal teshigiga (birlamchi yoki ikkilamchi og'izlilarda) yoki har ikkalasiga (bulutlar va kovakichlilarda) aylanishi mumkin

Embrion hujayralarida yadro va sitoplazmaning o'zaro munosabatlari

Yangi organizmlar qanday vujudga keladi? Asrlar osha olimlar irsiy belgilarning nasldan-naslga o'tishining sabablarini bilishga qiziqib kelganlar. Bu kabi savollar embrion varaqlari aniqlangandan keyin olimlarni yanada ko'proq qiziqtira boshladi.

Ba'zi olimlarning fikricha, irsiy belgilarning nasldan-naslga o'tishida qon oqimi ishtirok etadi va asosiy vazifani qon plazmasi bajaradi. Ikkinchi gurah olimlar o'simlik va hayvon hujayralarining sitoplazmasini to'rsimon, tolasimion va ko'piksimon tuzilgan deb tasawur qiladfiaf. Ular protoplazma granulalar va donachalardan tuzilganligini ko'rganlar. XIX asrda protoplazmaning bu elementlarini mikrosomalar deb ataganlar. Spenser irsiy belgHarning nasldan-naslga o'tishining paydo bo'lishini molekulalarning fizik-kimyoviy xossalariga bog'lagan.

R. Altaian oqsil granulalariga bioblastlar deb nom bergan va ulami hayot belgilari deb atagan. Uning fikricha, organizm bioblastlarning koloniyasi bo'lmay, balki hujayralar ham bioblastlarning koloniyasi hisoblanadi. Hozirgi zamon nazariyalari asosida esa ikkita prinsipial vaziyat yotadi: birinchidan, genlar molelculalarning o'ziga xos tabiati, turi, tuzilishi va shaklini belgilaydi. Ikkinchidan, tuxnm hujayra sitoplazmasining har xil qismlari o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'Ub, har bir blastomer aniq bir genetik va morfologik xususiyatlarga ega bo'ladi.

&vojlanishning boshlang'ich bosqichlarida hamma hujayralarning yadrolari teng xususiyatlarga ega bo'ladi. Bunday tenglik rivojlanishning gastrulyasiya davrining boshlanishigacha davom etadi.

Hujayraning bo'linishida yadroning bo'lishi shartligini Shpeman urug'langan triton tuxumida o'tkazgan tajribalarida isbotladi. U zigotani soch bilan ikkiga bo'lganda blastomerlarning biri yadroli, ikkinchisi esa yadrosiz.

Har qanday orgaruzmiiing rivojlanishi biotik omillar ta'sirida bo'ladi. Ko'pchilik organizmlar rivojlanishi sterillanmagan (tuproq, suv, quruqlik) sharoitda, ya'ni hayvonlar, o'simliklar va mikroorganizmlar ta'sirida o'tadi. Ular embrionga bevosita ta'sir etadi va embrion yashayotgan muhitning haroratini, tuz va gazlar tarkibini o'zgartirishi mumkin. Embrion uchun tabiiy muhit hosil bo'ladi va ko'plab organik moddalar shu muhitda yashayotgan organizmlar maxsuloti hisoblanadi va embrion rivojlanishiga malum darajada ta'sir etadi.

Ko'pchilik mollyuskalar, chuvalchanglar, baliqlar, amfibiyalar va boshqa hayvonlar tuxumini suvga qo'yadi. Bunday suvda ko'plab bakteriyalar, zamburug'lar yashaydi. Ba'zi hasharotlar infeksion muhitda, hatto o'lgan o'simlik va hayvonlarning gavdasida rivojlanadi. Hayvonlar embrioni va o'simliklar o'rtasidagi munosabat quyidagicha bo'ladi. Bu yo'nalish fitonsidlar aniqlanislii bilan yo'lga qo'yildi (B. P. Tokin 1928-1930). O'simliklar ishlab chiqargan fitonsidlar (atmosferaga, tuproqqa, suvga) mikro-va makroorganizmlarni o'ldirishi yoki ko'payishini sekinlashtirishi mumkin. Fitonsid grekcha fito - o'simlik, sid - o'ldiraman degan ma'noni bildiradi.

Fitonsidlar o'simliklar immunitetining asosiy omili hisoblanadi. Fitonsidlar uchuvchi organik modda bo'lib, tuxum po'stidan kira oladi. Jumladan, piyozning fitonsidlari uzoq masofadan mollyuskalar embrionini o'ldira oladi. Physa fontinales degan mollyuska embrionining rivojlamshim" suv yoki suv bo'yida o'sadigan o'simliklar fitonsidi sekinlashtiradi yoki o'ldiradi. Rana temporaria degan baqa tuxumlarining bir qismini petri kosachasida akvarium suviga, ikkinchi qismhu shunday suvga ossilyariya suv o'ti solib qo'yiladi. 5 kundan keyin akvarium suvidagi tuxumdan lichinka chiqa boshlaydi, suv o'ti solingan suvdagi embrion hali gastrulyasiya va neyrula bosqichida bo'ladi, o'ninchi kunga keUb ular oladi. Ba'zi o'simliklar fitonsidi mollyuskalar rivojlanishini tezlashtiradi. F. A. Gurevich (1949) fikricha, ba'zi mollyuskalar ayrim o'simliklar bargi yoki poyasida tuxum

qo'yadi. Ba'zi mollyuskalar o'simliklarda ayrim holatlarda kam miqdorda tuxum qo'yadi. Ba'zi hasharotiarning hayoti bevosita o'simliklar bilan bog'liq. O'simliWarning har xil organlarida turli xil tirik organizmlar bo'rtmalar hosil qiladi. Dub ojinihgining bargidan ajraladigan fitonsid ko'plab hayvonlar hujayrasining protoplazmasinr~zararraydi. Kanalar va ba'zi pashshalar embrioni ayrim yuksak o'simliklar fitonsidiga sezgir bo'lib, tuban o'simliklar, bakteriyalar va zamburug'lar antibiotiklariga chidamli bo'ladi. Evolyusiya jarayonida bu hayvonlar embrioni va tuban o'simlMarning toksin moddalari aloqada bo'Ub, ularda moslanish paydo bo'lgan.

XX asrning 60-70-yillarida olib borilgan tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, ba'zi hayvonlarning embrional rivojlanishi mikroorganizmlar bilan simbioz holda o'tadi. K. D. Spindler va V. A. Myuller (1972) aniqlashicha, Hidractinia echinata ning planula Uchinkasining metamorfozi uchun bakteriyalar ishtiroki shart ekan. Tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, ba'zi kovakichlilar, paypaslagichlilar, ninatanlilar lichinkasining metamorfozi, substratga yopishishi mikroorganizmlar ishtirokida sodir bo'ladi. Ssifistomalar jinssiz ko'payishida simbiotik mikroorganizmlar katta ahamiyatga ega. Cassiopea andromeda meduzasi simbiotik mikroorganizmdan ajralsa, strobilyasiya jarayoni to'xtaydi. Agar meduza yana mikroorganizm bilan simbioz holda yashay boshlasa, strobilyasiya jarayoni qaytadan tiklanadi. Kurtaklanish yo'li bilan ko'payishda simbiont ishtiroki shart emas^Shunday kilib, kelajakda hayvonlar embrional rivojlanishi va mitoorganizmTar o'rtasidagi munosabat yanada kengroq o'rganilishi va bu munosabatni ifodalaydigan nazariyalar yaratilishi lozim *)
11- MAVZU

Implantasiya
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli

O`quv vaqti: 80 minut	Talaba soni – 75 talaba
O`quv rmashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rejasi	1.Implantatsiyadan oldin kechadigan jarayonlar 2. Turli hayvonlarda ovulatsiya davrlari va uning mehanizimlari. 3.Implantatsiya – ona organizmi bilan xomila o’rtasidagi munosabatlarning murakkab va o’ziga xos usulidir, 4.Turli xayvonlarda implantatsiya tiplari va uning bachadon bo’gliqligi
O`quv rmashg`ulоtining massadi : Talabalarda implantatsiyadan oldin kechadigan jarayonlar,turli hayvonlarda ovulatsiya davrlari va uning mehanizimlar хususida tushuncha hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar: Yangi mavzu bilan taniqhtirish, mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha tushunchalarni shakllantirish.	O`quv faоliyatining natijalari: implantasiya haqida tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni kоspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:	BBB, “Klastеr”, ma’ruza
O`quv rfaоliyatini tashkil silish shakli	Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari	Slaydlar, markеr, flipchart, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari	Savоl javоb

O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik xaritasi

Ishlash bоsqichlari, vaqti	Faоliyat mazmuni
	O`qituvchining	Talabaning
1 bоsqich 1.1 O`quv rхujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish (5 min). 1.2 O`quv rmashgulоtiga kirish (10min)	1 Implantatsiyadan oldin kechadigan jarayonlar haqida ma’lumоtlar bеriladi. O`quv mashgulоtiga kirish davоmida daqtlab talabalarga BBB jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, Bilishni хохlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi.	Tinglashadi. Aniqlashtiradilar, savоllar bеradilar. Implantasiya bo`yicha daqtlabki tushunchalarini ifоdalоvchi ma’lumоtlarni BBB jadvaliga tushiradilar
2 bоsqich Asоsiy 50 min	1. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi. Turli hayvonlarda ovulatsiya davrlari va uning mehanizimlari yuzaga kelishi haqida tushunchalarni o`zgarib bоrishi. 2. Implantatsiya – ona organizmi bilan xomila o’rtasidagi munosabatlarning murakkab va o’ziga xos usulidir, ma’lumоt bеrib, ularning yutuq va kamchiliklari, qo`llash sharоitlari хususida tushuncha bеrish. 3. Odam misolida ovulyatsiya va implantasiyani o’rganish.	Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, implantasiyai bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar.
3 bоsqich. YAkuniy natijalar 15 min.	1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish. Ona organizmi bilan xomila o’rtasidagi munosabatlarning yuzaga kelishi haqida umumlashtiruvchi fikr bildiriladi. 2 Talabalarga BBB jadvalini bilib оldim grafasini to`ldirish taklif etiladi, va o`quv mashg`ulоtning massadiga yerishish darajasi taхlil qilinadi 3 Mavzu yuzasidan O`quv vazifasi bеriladi. Amaliy mashgulоtga tayyorlanish	O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni BBB jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar.

Implantasiya
Reja:
1.Implantatsiyadan oldin kechadigan jarayonlar

2.Turli hayvonlarda ovulatsiya davrlari va uning mehanizimlari.

3.Implantatsiya – ona organizmi bilan xomila o’rtasidagi munosabatlarning murakkab va o’ziga xos usulidir.

4.Turli xayvonlarda implantatsiya tiplari va uning bachadon bo’gliqligi.

Tayanch tushunchalar: Implantatsiya, sentral, ekssentral, interstisial,
Sut emuzuvchilarda bachadonning shilliq qavatiga trofoblastlarning yaqinshishi bilan implantasiya jarayoni boshlanadi. Embrionning bachadon shilliq qavatiga yopishishi implantasiya deyiladi. Implantasiya lotincha im –ichkariga, plantare - yopishib joylashish degan ma'noni bildiradi. Implantasiya –tufayli embrion ona organizmidan oziq modda bilan ta'munlanadi. lmplantasiya odam embrionida urug’lanishdan keyin 7 kun ichida sodir boladi (8-rasm). Urug’lanish sodir bolgandan keyin zigota tuxum yo’llaridan bachadon tomonga harakatlanadi. Ana shu davrda embrion har xil noqulay sharoitlaiga duch keladi. Bachadondagi bu noqulay sharoitlami J. Ibert (1968) quyidagicha izoxlaydi: «Embnon ona organizmining himovasiga o’tguncha, ya'ni trofoblast orqali bachadonning shilimshiq qavatiga yopishguncha, bir hafta davomida tuxum yo’llarida va bachadonda xavfli sayohat qiladi". Bu qiyinchiliklarni Ibert suv osti kemasining muzliklar orasida yurishi bilan tenglashtiradi. Embrionning atrofidagi sharoit esa muzli suvdan ham murakkabdir.

Odam homiladorligining dastlabki davrida embrion , taraqqiyoti (Yu.l.Afanasev, 1990 bo’yicha).

1-primordal faollikulalar;

2-o'sayotgan follikula;

3-etilgan follikula;

4-ovulyasiya;

5-follikuIa hujayrakri;

6-un.ig’lanish;

7-zigota (pronuklcuslarning yaqinlashishi);

8-zigotaning birinchi bo’hnishinJng metafaza bosqichi; 9-13-embrion maydalanishining turli bosqichlari; 14-blastula; 15-embrionning bachadon devoriga implantasiyalanishiiiing boshlang’ich davri; 16-gastrulyasiyaning boshlang’ich davridagi embrionning bachadon shilliq qavatiga yopishishi; 17-bachadonning shiJliq qavaii: 18-bachadonning muskul va seroz qavati.

Umurtqali liayvonlarda tuxumning yetilishi va tuxumdonoan chiqishi bir xil bo’ladi. Ularda graaf pufakchasi yorilib, tuxum yo’lining voronkasimon uchlari orqali tuxum yo’liga o’tadi. Ammo ba'zi hayvonlarda bu umumiy sxemadan chetga ctuqish sodir bo’lishi mumkin. Jumladan, madagaskar qilli tipratikanida graaf pufakchasi hosil bo’lmaydi. Tuxum tuxuradondan chiqishi vaqtida tuxumdon to’qimalari yumshaydi va tuxum qorin bo’shlig’iga suzib chiqadi. Bularda urug’lanish tuxumdonda sodir bo’ladi. Urug’langan tuxum tashqi tomonga harakat qiladi. Tirik tug’uvchi hayvonlarda urug’langan tuxum bachadonda taiaqqiy eta boshlaydi. Har xil sut emizuvchilarda yetilgan va tuxumdondan chiqqan tuxumlar soni turlicha boladi. Janubiy Afrikada yashaydigan sakrovchi degan kemiruvchining har bir luxumdonidan 60 tadan tuxum yetiladi, ularning qavsi biri birinchi bo’lib implantasiva sodir bo’ladigan joyga yetib kelsa, o’sha tuxum yashab qoladi va urug’lanadi.. Ko’p bola tug’uvchi sut emizuvchilar (cho’chqa, kemiruvchilar, yirtqichlar)ning tuxumdonidan birdaniga bir necha tuxum etiladi. Ko’pchilik tuyoqlilar va ayollarning tuxumdonlaridan navbati bilan bittadan tuxum yetiladi. Tuxum avval chap tuxumdondagi, keyin o’ng tomondagi tuxumdondan yetiladi. Qoramollar va boshqa ba’zi sut emizuvchilar tuxumdonida graaf pufakchalai etilgandan keyin urg’ochi va erkak individlar o’zaro qo’shiladi. Natijada normal urug’lanish jarayoni sodir bo’ladi. Hayvonlarning ko’payishga kirishish davri «jinsiy ov» esterus yoki "ov" deyiladi. Bir yilda bir marta ko’payish imkoniyatiga ega bo’lgan hayvonlar monoestral hayvonlar deb ataladi. Masalan, qoramollarda bu davr bir yilda bir kun davom etadi. Bir yilda bir necha marta ko’payish imkoniyatiga ega bo’lgan hayvonlar poliestral hayvonlar deyiladi. Uy hayvonlarining yashash sharoiti yovvoyi hayvonlarga nisbatan qulay bo’lganligi uchun ularda tuxumning yetilishi doimo bi r xil davrga to’g’ri keladi. Urug’lanish sodir bo’lmasa, bu davr yana takrorlanishi mumkin. Yovvoyi hayvonlarda to’yib ovqatlanmaslik va boshqa noqulay sharoitlar tufayli ko’payish bir davrga to’g’ri kelmaydi. Masalan, yovvoyi qo’ylar bir yilda bir marta ko’paysa, xonaki qo’ylarda ko’payish bir yilda takrorlanishi mumkin. Ba'zi sut emizuvchi hayvonlarda tuxumdondan tuxum yetilishi menstrual daviga to’g’ri keladi va bu davrda uig’ochi hayvonning erkak hayvonga intilishi kuchli bo’ladi. Odamda tuxumdondan etilishi menstruasiya davrining o’rtalariga, ya'ni 28 kunning yarimiga to’g’ri keladi. Ko’pchilik sut cmizuvchilarda mcnstrual sikl davrida bachadon shilliq qavatining yemirilishi kuzatilmaydi va qon ketmaydi Menstruasiya jarayonining sodir bo’lishi embrionning bachadon sliilimshiq qavatiga osonlik bilan o’tishi uchun yaratilganligi haqida fikrlar bor. B. M. Pettenning (1959) fikricha, menstmasiyaning sodir bo’lishi bachadonning embrionni qabul qilmaganligiga "norozilik bildirganligi, umidi puchga chiqqanligi", deb tushunish kerak. Chunki bachadonning embrionni qabul qilishga tayyorgarligi hech qanday natija bermadi. Tuxum hujayraning ovulyasiyasi bilan tuxumdonda sariq tana bezi hosil bo’ladi Bunda asosiy vazifani bosh miyadagi gipofiz, gipotalamus bajaradi. Gipofizda ishlab chiqarilgan gonadotrop gormonlar tuxumdon taoliyatini, tuxum hujayraning o’z vaqtida yetilib chiqishini boshqaradi. Graa£ pufakchasining epiteliy hujayralaridan hosil bo’lgan sariq tana bezi progesteron gormonini ishlab chiqaradi. Bu gormon bachadon bezlari sekresivasining kuchayishiga olib keladi. Natijada bachadon shilliq qavati shishadi va zigotani qabul qilishga tayyor bo’ladi. Bu gormonning ikkinchi ahamiyati tuxumdondan navbatdagi tuxum yetilishini to’xtatib turadi, homiladorlik vaqtida sut bezining parenxima hujayralari faoliyatini kuchaytiradi, sut hosil qilishga tayyorlaydi. Menstruasiyadan 11 kun o’tgandan keyin bachadon shilliq qavatining qalinligi 2-3 mm ga yetadi. 20-kungacha bachadonda gistologik o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Keyin bezJar notekis o’zgarib, bachadon yo’li kengayadi. Bachadonni qon bilan ta'minlovchi tomirlar soni ortadi. 25-26- kunlarda bachadon shilimshiq qavati yuqori darajada o’zgaradi. Bezlar cho’ziladi, qon tomirlari qon bilan to’ladi, shilimshiq qavatningqalinligi 4-5 mm ga vetadi, bachadon implantasivaga taworlanadi. Tuxumdon gormonlari implantasiya bo’ladigan joyni bo’rttiradi, undagi to’qimani desidual to’qimaga aylantiradi. Embrion esa implantasiyalanishi uchun yirik trofoblast hujayralar hosil qiladi. Bu hujayralar bachadonning shilliq aavatini buzadi,. eritadi, erigan hujayralarni fagositoz yo'li bilan hazm qiladi va shu yo'l bilan embrion hujayralarini oziqlantiradi. Bundan tashqari, trofblastlar sanitarlik vazifasini ham bajaradi. Sut emizuvchilarda va parazit hasharotlarda 20 va undan ko’proq blastomerlar hosil bo’lgandan kevin trofoblastlar hosil bo’ladi. Maydalanish oxirida, morula davrida yirik blastosel bo’shlig’i hosil bo’ladi. Embrionning bu davri blastosist deb ataladi, Blastosistning tashqi tomonidagi blastomerlar trofoblast, ichki qismidagilari esa embrioblast deyiladi va undan embrion hosil bo’ladi (10-rasm). Bunda 4-5 ta hujayra embrionni hosil qilishga, qolganlari esa trofoblastlarni hosil qilishga sarflanadi. Trofoblast va embrion huiayralari orasidagi bo’shliq keyinchalik blastosel bo’shlig’iga aylanadi. Bo’shliqdagi bir to’da hujayralarni blastodermik pufakcha deviladi. Bu pufakchaning trofoblast qismi immunologlarning qiziqishiga sababchi bo’ldi. Olimlarning fikricha, trofoblast hujayralan ona va embrion organizmlari o’rtasidagi muvozanatni saqlaydi va ona organizmidan har xil kasalliklarning embrionga o’tishiga yo'l qo’yvmaydi.

Kalamushlarda implantasiya jarayoni quyidagicha kechadi: Kalamushlarning tuxum yo’llarida urug’lanish sodir bo’lgandan keyin bo’linish boshlanadi. 4-5 kundan kevin embrion bachadonga o’tadi va blastodcrmik pufakcha hosil qiladi. Bu vaqtda bachadonning ichki devori bir qavat epiteliy hujayralari bilan qoplangan bo’ladi. 6 kunlik embrion implantasiyaga kirishadi. Primatlarda ovulyasiya menstruasiya jarayonidan 14 kun oldin sodir bo’ladi. Agar tuxum hujayra urug’lansa, 3-4 kun davomida tuxum yo’llaridan bachadonga o’tishga harakat qiladi. Embrion bachadonga o’tganda morula davrida bo’ladi. Shundan kevin embrion bachadon bo’shlig’ida 3-4 kun saqlanadi. Embrion tuxum yo’lidan bachadonga o’tganda uning tashqi tomoni trofoblast bilan o’ralgan, ichki qismi esa embrioblastdan iborat bo’ladi. Bu embrionning blastodermik pufakcha davri xisoblanadi. Troibblastlar orqali embrion bachadonning shilliq qavatiga unplantasiya bo’ladi. Primatlarda embrionning implantasiyalanishi ovulyasiyadan 7- 8 kun o’tgandan keyin sodir bo’ladi. Ba'zi olimlarning fikricha, embrion ona organizmiga, ya'ni bachadonga implantasiyalanib parazitlik bilan hayot kechiradi. G. A. Shmidt fikricha. parazit xo'jayin organizmiga kirib, undan oziqlanadi va og’ir kasalliklar keltirib chiqaradi. Homiladorlik esa normal fiziologik jarayon bo’lib, uni parazitlik deb bo'lmaydi. B. P. Tokin quyonlarda emnbrional davrni o’rganib, blastosista bakteriyalaiga qarshi kurash olib borishini aniqladi. Tajribalarda aniqlanishicha, agar tuxumdonning ma'lum qismi kesilsayoki jarohatlansa, gipofiz goimonlari ta'sirida o’sha iovda desidual huiavralar hosil bo’ladi. Yirik trofoblastlar bachadonning epiteliy hujayralarini erituvchi moddalar ishlab chiqaradi.

Ko’rshapalakning morula (A) va blastosistasi (B). e.t.-embrion tanacha; tr-trofoblast (B. I. Balinskiy, 1965 bo’yicha).

Quyon tuxumining ma'lum joyi ishqoriy muhitga ega bo’lib, shu joyi bilan bachadon devoriga yopishadi. Embrionning implantasiya qilinadigan joyini oldindan aniqlash mumkinligini Vimsot (1944) o’z tajribalari orqali isbotlagan edi. Implantasiya bo’ladigan joyda epiteliy hujayralari buzilib, unda qon tomirlari ko’payadi. Embrion bachadonning ana shu joyiga yopishadi. Implantasiya embrionning qon tomirlariga zich joylashishi oziq moddalami assimilyasiya qilishi va kaibonat angidrid gazini ona qoniga o’tkazishi uchun zarur. Bu gazning konsentrasiyasi ona qoniga nisbatan embrionda 3 marta ko’p bo’ladi.