1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. BUDAQ MORFEMLƏRİNİN TİPLƏRİ
| Derivativ və relyativ mənalı morfemlər dildə həmişə
şəkilçi kimi özünü göstərir və bunların heç vaxt müstəqil leksik mənası olmadığına görə dildə müstəqil işlənmələri mümkün deyildir. Onlar mütləq söz tərkibinə daxil olur və söz kökü ilə birlikdə dildə öz funksiyalarını yerinə yetirə bilir. Söz kökü olmadan heç bir söz yarana bilməz. Buna görə də demək olar ki, kök dilin özəyini təşkil edir və o, aparıcı morfemdir. Şəkilçi isə köməkçi morfem kimi dildə fəaliyyət göstərir. 4. BUDAQ MORFEMLƏRİNİN TİPLƏRİ Dünya dillərində budaq morfemlərin – şəkilçilərin sözdəki yerinə və funksiyasına görə çox müxtəlif tipləri mövcuddur. Dildəki funksiyasına – vəzifəsinə görə budaq mor- femlər iki qrupa bölünür: 1) sözdüzəldici şəkilçilər; 2) söz- dəyişdirici şəkilçilər. Sözdüzəldici şəkilçilər sözün leksik mənasını dəyişdirməyə xidmət edir. Həmin şəkilçiləri nitq hissələrinə görə qruplaşdırdıqda isim düzəldən, sifət Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 242 düzəldən, say düzəldən, zərf düzəldən, feil düzəldən şə- kilçilər qrupu meydana çıxır. Bu şəkilçilərin bir qrupu yeni mənalı sözlər yaradırsa, digər qrupu yaxınmənalı sözlər əmələ gətirir. Məsələn, rus dilində 20-dən çox, ingilis dilin- də 6, Azərbaycan dilində isə 3 şəkilçi kiçiltmə mənalı söz- lər yaratmağa xidmət edir. Azərbaycan dilində sözyaratma prosesində şəkilçilər geniş imkana malikdir. Bəzən elə hala rast gəlinir ki, bir söz kökündən müxtəlif şəkilçilər vasitəsilə bir neçə mənalı yeni sözlər yaranır. Məsələn, gi (ümumi ad) inc (ümumi və xüsusi ad) da (xüsusi ad) sev il (xüsusi ad) il (mək) in (mək) dir (mək) yaxud: çi lək iş cil lə (mək) siz Başqa dillərdən keçmə sözdüzəldici şəkilçiləri də he- saba aldıqda Azərbaycan dilində sözyaratma prosesində 120-yə yaxın derivativ xarakterli morfem iştirak edir. Sözdəyişdirici şəkilçilər sözün qrammatik mənasını dəyişdirməyə xidmət edir. Həmin şəkilçilər dildə mövcud olan müxtəlif qrammatik kateqoriyaların formalaşmasın- da və yanaşmasında iştirak edir. Bu kateqoriyalara hal, Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 243 mənsubiyyət, kəmiyyət, cins, xəbərlik, zaman, növ daxil- dir. Dildə həmin qrammatik kateqoriyaların hər birinə aid spesifik şəkilçi vardır. Dünya dillərində bu şəkilçilər istər formaca, istərsə də miqdar etibarı ilə müxtəlifdir. Məsələn, rus dilində üç qrup hal şəkilçiləri vardır. Dünyada elə dil- lər vardır ki, onlarda hal və cins kateqoriyasına məxsus şəkilçilər yoxdur. Azərbaycan dilində hal şəkilçiləri olduq- ca məhsuldar işlənir, cins kateqoriyasına məxsus xüsusi şəkilçi işlənmir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan dilində sözlər arasında qrammatik əlaqələrin yaranmasının aparıcı nü- vəsi sözdəyişdirici şəkilçilərdir. Dildəki budaq morfemlər söz kökü tərkibinə, işlənmə yerinə görə də tiplərə bölünür. Dilçilikdə, bir qayda olaraq, bu cəhətdən şəkilçilərin üç tipi göstərilir: postfiks, prefiks və infiks. 1. Postfikslər söz kökündən sonra işlənən şəkilçilərə deyilir. Azərbaycan dilində bütün sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər söz kökündən sonra işlənir. Məsələn, məhsul-dar-lıq, uşaq-lar, çiçəklik, məktəb-in di rektor-u və s. Bu misallarda məhsul, uşaq, çiçək, məktəb, direktor söz kökləri, -dar, -lıq, -lar, -lik, -in, -u sözdüzəl- dici və sözdəyişdirici şəkilçilərdir. 2. Prefikslər söz kökündən əvvəl işlənən şəkilçilərə deyilir. Dünyanın bir çox dillərində, o cümlədən rus dilində şəkilçilərin bu tipi geniş yayılmışdır. Məsələn; хо-дить, в-ходить, ис-ходить, на-ходить, у-ходить və s. Azərbaycan dilində söz kökü əvvəlində şəkilçi gələn “nasaz”, “naxoş”, namünasib”, “natamam”, “nagüman”, “naümid”, “bivəfa”, “bihəya”, “biqeyrət” və s. fars dilin- dən alınma sözlərdir. Onlar həmin qrammatik forma- da Azərbaycan dilinin leksikasına daxil olmuşdur. Prefikslər Azərbaycan dilinin qrammatik quruluşuna uyğun gəlmir. Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 244 3. İnfikslər söz kökünün ortasında işlənən şəkilçilərə deyilir. Bu şəkilçilər, əsasən, flektiv dillər üçün xa- rakterikdir. Türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində şəkilçinin söz kökü daxilində işlənməsinə rast gəlinmir. Yüklə 10,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|