1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd
Yüklə 10,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2. MORFEM ANLAYIŞI
“Morfem” terminini dilçiliyə XIX əsrin 80-ci illərində Boduen de Kurtene gətirmişdir. Sözün müəyyən mənaya malik olan və kiçik ünsürlərə bölünə bilməyən hissəsinə morfem deyilir. Məsələn: yaz-ı-çı-lıq, yaxşı-laş-dır-ıl-mış-dır, əzəmət-li, məktəb-li-lər. Morfemlər dilin quruluşunda sistem təşkil edir. Onlar bir söz tərkibinə təsadüfi deyil, qanunauyğun şəkildə, bir məna ətrafında birləşir. Məsələn, “aparılmışdır” sözünü bu cəhətdən nəzərdən keçirək: “apar”(maq) morfemi həm lek- sik (hərəkət bildirir), həm də qrammatik məna (feil) kəsb edir. “ıl” morfemi “aparmaq” feilinin məzmununda məc- hulluq əmələ gətirir, hərəkətin kim tərəfindən görüldü- yü məlum olmur; “mış” morfemi “aparmaq” feilinin nəqli Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 239 keçmiş zamanda olduğunu bildirir, hərəkətin keçmişdə baş verdiyi məlum olur; “dır” morfemi isə hərəkətin gö- rüldüyü barədə xəbər vermək məzmununu daşıyır. Gö- ründüyü kimi, “aparılmışdır” sözünün tərkibində 4 mor- fem vardır. Bunların hər biri dildə müəyyən leksik və ya qrammatik məna daşıyır. Həmin morfemlər daha ondan kiçik hissələrə bölünə bilməz. Məsələn, ap-ar, ı-l, m-ış, dı-r və s. Morfemlər bu cür kiçik hissələrə bölünsəydi, onda dil öz qrammatik, daha doğrusu, morfoloji quruluşunu itirər- di. Sözün tərkibində morfemlərin bir-birindən ayrılması kortəbii, təsadüfi xarakter daşımır. Bir sözün daxilində rast gəlinən morfemə onlarca, yüzlərcə başqa sözlərdə də təsadüf edilir. Məsələn: “aparılmışdır” sözündəki “ıl” məc- hulluq mənasını bildirən morfem kimi yaz-ıl(maq), qaz- ıl(maq), at-ıl(maq) və s. sözlərlə, “mış” nəqli keçmiş zaman mənasını bildirən morfem kimi al-mış(ıq), yaz-mış(ıq), yat- mış(ıq), yarat-mış(ıq) və s. sözlərlə “dir” xəbərlik mənasını bildirən morfem kimi “yazmış-dır, yatmış-dır, ağlamış-dır, yaratmış-dır” və s. sözlərdə işlənir. Yaxud al-dı-m, gəl-di-n sözlərindəki “m” və “n”, “ım” və “in” I və II şəxsin təkini bildirən şəxs sonluqlarının başqa fonetik variantıdır. Misallardan göründüyü kimi, morfemlərin başlıca xü- susiyyətlərindən biri onların dildə məhsuldar şəkildə iş- lənməsidir. Elə morfemlər vardır ki, onlara yüzlərcə sözün tərkibində təsadüf edilir. Məsələn, Azərbaycan dilində hal, mənsubiyyət, cəm, zaman, şəxs şəkilçiləri bu cür morfem- lərdəndir. Lakin elə morfemlər də vardır ki, dildə onlar tə- sadüfi hallarda işlənir. Belə morfemlərə qeyri-məhsuldar morfemlər demək olar. Məsələn, bəzi sözdüzəldici şəkil- çilər ancaq 1–2 söz əmələ gətirir. Dildə bəzən morfemlər fonetik hadisə nəticəsində öz formasını dəyişir. Məsələn, al-ın-m-ır, gör-ün-m-ür sözlərindəki “m” morfemi ma, mə inkarlıq mənasını bildirən morfemin başqa bir fonetik va- Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D 240 riantıdır. Bütün bu misallardan aydın olur ki, hər bir dilin özünəməxsus morfemlər sistemi mövcuddur. Yüklə 10,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|