1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

7. MORFOLOJİ KATEQORİYALAR
Dildə eynicinsli morfoloji hadisələr kateqoriyalar təş-
kil edir. Məsələn, türk dillərində bu kimi kateqoriyalar var-
dır: hal, kəmiyyət, şəxs, zaman və s.
Dildə morfoloji kateqoriyaları təyin etmək üçün 
müəyyən prinsiplərə istinad olunur. Məsələn, kəmiyyət 
1
Bax: N.Məmmədov. Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri əsasları. Bakı, 1971, səh. 269-270.
2
Bax: M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1973, səh. 309-326.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
256
kateqoriyasını müəyyən etmək üçün həmin kateqoriyaya 
aid vahidlərin qarşılaşdırılması (ev-evlər, adam-adamlar, ki­
tab-kitablar) prinsipindən istifadə olunur; nəticədə ev, adam 
tək, evlər, adamlar, kitablar cəm anlayışını bildirdiyi aşkar 
edilir.
Ümumiyyətlə, demək olar ki, bütün morfoloji kateqo-
riyaları müəyyənləşdirməkdə sözlərin əsas mənasına is-
tinad etməklə onları qarşılaşdırmaq prinsipindən istifadə 
edilir.
Morfoloji kateqoriyalar bütün dillərin hamısında eyni 
formada deyil. Məsələn, hal kateqoriyasının Azərbaycan 
dilində 6, alman dilində 4, gürcü dilində 7, eston dilində 14 
forması vardır
1
. Yaxud, cins kateqoriyasının fransız dilində 
2 (kişi və qadın), rus dilində 3 (kişi, qadın və orta) forması 
mövcuddur.
Bu və ya başqa dildə mövcud olan morfoloji kateqo-
riya digər dildə olmaya bilər. Məsələn, türk dillərində cins 
kateqoriyası, eləcə də Afrika dillərinin bəzisində zaman 
kateqoriyası yoxdur. Afrika dillərində, o cümlədən vai di-
lində getdim, gedirəm, gedəcəyəm (gedərəm) formalarını bil-
dirmək üçün nta formasından istifadə edilir. Danışan hər 
bir şəxs hərəkətin vaxtını bildirmək üçün xüsusi sözlərdən 
istifadə edir. (İ.S.İlinskaya)
Dillərdəki bu fərqli cəhətlər ayrı-ayrı dillərin təbiətin-
dən irəli gələn xüsusiyyətlərdir.
Morfoloji tədqiqatın tarixi qədimdir. Bizim eradan 
əvvəl hələ V əsrdə hind alimləri dildə morfoloji hadisələri 
müşahidə etmiş, bu barədə bəzi fikirlər söyləmişlər.
Qədim və antik elmin nümayəndələri dildəki sözləri 
bir-birindən fərqləndirmiş və bunları nitq hissələrinə görə 
1
Ayrı-ayrı dillərdə hal kateqoriyasının formaları miqdarca bərabər ola bilər. Lakin bunlar 
məzmunca fərqlidir.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
257
bölmüşlər. İlk dəfə dildə adlar (isim) və feillər müəyyən-
ləşdirilmiş, sonralar qalan sözlər bu iki nitq hissəsinə mü-
vafiq təsnif edilmişdir. Məsələn, adın (ismin) əlamətini bil-
dirən (sifət), miqdarını bildirən (say) və s.
Dillərin morfoloji xüsusiyyətləri başqa cəhətlərə nis-
bətən, demək olar ki, daha geniş və ətraflı işlənilmişdir. 
Ayrı-ayrı əsrlərdə, o cümlədən istər qədim dövrdə, istər 
XVI–XVIII əsrlərdə və istərsə də XIX əsrdə morfoloji tə-
dqiqat ön plana çəkilmişdir.
Müqayisəli və digər növ qrammatikalar yaradılarkən 
morfologiyaya aid mövzular dərindən tətbiq edilmişdir.
Müasir dilçilikdə morfologiya yüksək inkişaf etdiril-
miş şöbələrdən biri hesab olunur.