1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

1. SÖZ VƏ SÖZ BİRLƏŞMƏSİ
Söz birləşməsi cümlənin tərkibinə daxil olan sintaktik 
vahiddir. İstər söz birləşməsi və istərsə də cümlənin tər-
kibində sözlərdən, onların formalarından istifadə olunur. 
Lakin bununla belə, heç vaxt söz birləşməsi və cümləni 
eyni anlayış hesab etmək olmaz. Çünki “...onlar müxtəlif, 
həm də bir-birinə münasibətdə müstəqil dil vahidləri olub, 
hərəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, fəaliyyət dairəsi və 
rolu vardır”
1
.
Məlumdur ki, sözlərin sintaktik birləşməsi sözlərarası 
müəyyən leksik-semantik münasibət fonunda mövcud olur. 
Ayrı-ayrı sözlər bir-birilə, hər şeydən əvvəl, mənaya görə 
birləşir. Söz birləşməsində sözlər arasında əlaqələnmənin 
bir sıra vasitələri vardır. Əlaqələnmənin başlıca vasitələri 
söz sırası, sözdəyişdirici formalar, köməkçi sözlərdir.
Sözlərin sintaktik birləşməsi ilə yanaşı, dildə frazeolo-
ji birləşmələrlə dilçiliyin başqa şöbəsi – frazeologiya məş-
ğul olur.
Məlum həqiqətdir ki, müəyyən bir əşyanın, hadisənin 
adı sözlə ifadə edildiyi kimi, bəzən söz birləşməsi ilə də 
onu ifadə etmək mümkündür. Məsələn, “adam” sözünü 
“şüurlu varlıq” söz birləşməsi müəyyən mənada əvəz edə 
1
Y.Seyidov. “Azərbaycan ədəbi dilində söz birləşmələri”. Bakı, 1996, səh.38-39.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
260
bilir, yaxud “dilçi” – dilçilik elmi ilə məşğul olan alim, “ədə­
biyyatşünas” – ədəbiyyatşünaslıq elmi ilə məşğul olan alim 
və s. demək mümkündür. Lakin əşya və hadisələri adlan-
dırmaqda sözün söz birləşməsindən daha əlverişli olması 
da elmə məlumdur. Çünki söz müəyyən bir obyekti qısa, 
konkret, dəqiq, aydın şəkildə adlandırırsa, söz birləşməsi 
həmin funksiyanı təsvirçilik yolu ilə yerinə yetirərək nitqi 
müəyyənləşdirir. Bununla bərabər, demək lazımdır ki, söz 
birləşməsi ilə əşya və ya hadisələrin adlandırılmasında 
daha çox məna tutumu olur. Bundan əlavə, söz birləşmə-
si vasitəsilə əşya və hadisələrin mahiyyəti ifadə edilərkən 
müxtəlif modellərdən istifadə olunur. Məsələn, “yazıçı” 
əvəzinə “qələm ustası”, “söz ustası”, “söz sənətinin ustadı”, 
“söz sənətkarı” və s. birləşmələrdən istifadə olunur. Görün-
düyü kimi, müəyyən məfhum və anlayışların ifadə olun-
masında söz birləşmələri daha geniş imkanlara malikdir.
Söz – söz birləşməsinin, söz birləşməsi isə cümlənin 
daxili nüvəsidir. Söz birləşməsində bu nüvədən biri digə-
rindən asılı vəziyyətdə olur. Məsələn, “yaşıl” və “yarpaq”, 
“maraqlı” və “söhbət”, “igid” və “qəhrəman” sözlərinin hər 
biri ayrı-ayrılıqda müxtəlif məfhum və anlayışı bildirir. 
Söz birləşməsi daxilində isə onlar bir məfhumu ifadə et-
məyə xidmət göstərir: yaşıl yarpaq, maraqlı söhbət, igid qəhrə­
man. Burada birinci tərəf (yaşıl, maraqlı, igid) ikinci tərəfin 
əlamət və keyfiyyətini bildirir. Dünya dillərinin əksəriy-
yətində söz birləşməsi bu sintaktik model əsasında əmələ 
gəlir. Bütün bunlarla bərabər, hər bir dildə söz birləşmələ-
rinin spesifik xüsusiyyətləri vardır.