2-mavzu: Pedagogik jarayonda tarbiyaning mazmuni. Tarbiya jarayonining shakllari va metodlari. Ijtimoiy pedagogika asoslari

 
Oila pedagogikasining metodologik asoslari. Oila pedagogikasining 
shakllanish jarayonlari haqida. 
Axloq kishilarning xulі-atvor normalari va qoidalarini, ularning o’z-o’ziga 
boshqa kishilarga, mehnatga, jamiyatga munosabati kabi axloqiy tushunchalarni 
o’z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning shakllaridan biridir. axloq tarixiy xususiyatga 
ega, chunki u kishilik jamiyatida avlodlar tomonidan to’plangan axloqiy tajribalar 
va munosabatlarni aks ettiradi. Axloq ilmiy yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi 
muammolar haqida bahs yuritib, insonlarning kamolatga erishish yo’lini yoritib 
boradi. Har bir inson bir olam bo’lgani kabi uning axloq odobi ham juda murakkab 
olam desak yanglishmaymiz. Chunki shaxsning ichki va tashqi olamini o’rganish, 
bilish, tahlil qilish g’oyatda murakkab, bu ruhiyat bilan bog’liіq holatdir. Axloqli, 
odobli komil insonda odamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr-muhabbat, rahm-
shavqat, adolatu-diyonat, hayoyu-iffat, imon-e’tiіod kabilar mujassam bo’ladi, ayni 
paytda shu xislatlarning aksi-beburd, axloqsiz kimsalar fe’lida ko’rinadi. Har bir 
xalqning nufuzi va obro’-shuhrati kishilarning axloq -odobi, yaxshi xislat 
fazilatlari bilan belgilanadi. 
Qadimgi yunon faylasuflari Aflotun va Arastu bola tarbiyasini jamiyat o’z 
ixtiyoriga olishi, tarbiya jarayonidagi barcha zarur ishlarni davlat bajarishi lozim 
degan g’oyani ilgari surgan edilar. Ular o’z fikrlarini farzand tarbiyasi jamiyat 
ma’nfaatlari bilan bog’liq deb isbotlamoіqchi bo’lganlar. Shunga ko’ra bola 
tarbiyasi bilan asosan davlat shug’ullanishi kerak, degan g’oya ilgari surilgan. 
Ammo, sharq mutafakkirlari bola tarbiyasi bilan asosan ota-ona shuІullanishi 
kerak, degan xulosaga kelganlar. Bu bilan ular oilaviy tarbiyaning roliga katta 
e’tibor berganlar. 
Eramizdan avvalgi 528-529 yillar orasida buyuk mutafakkir Zardusht 
tomonidan yaratilgan “Avesto” kitobida ham ta’lim-tarbiyaga, axloq -odobga oid 
qator g’oya va qarashlarni ko’rish mumkin. “Avesto”da ta’kidlanishicha, tarbiya 

---

hayotning tayanchi, shu boisdan har bir yoshni yaxshi ґі ish va yozishga o’rgatish 
lozim. Uni yosh paytidanoq mehnat qilib, mehnatning tagi rohat ekanligini 
anglatish uchun daraxt ko’chati o’tkazishga, uy-ro’zІor qurollari yasash, yerga 
ishlov berish va chorva bilan shug’ullanishga o’rgatilishi shart. Zotan uning 
fikricha yaxshi va ezgu ishlar yaratish uchun kishi mehnat qilishi zarur, o’z іґllari 
bilan moddiy noz-ne’matlar yaratmas ekan, u yashash lazzatini ham his qilmaydi, 
hayotning qadriga ham yetmaydi. 
U yuqoridagi fikrni davom ettirib, “Inson nafaqat mehnati tufayli o’zini va 
oilasini boі adi, balki unda yerga va yurtga bґlgan muµabbati µam paydo bґladi. 
Zotan µar bir inson ґzi ґsibІulІaygan zaminni, mamlakatni eng yazshi va gґzal 
mamlakat deb tushunmoІi kerak”. Uning bu fikrlaridan µar bir inson faі at ґzining 
emas balki farzandlarini µam meµnatsevar і ilib tarbiyalashi lozim. Chunki 
meµnatsevar bґlmasdan turib, ґz yerini, ґz Vatanini seva olmasligi tabiiy. 
Qur’oni Karim, Hadisi Shariflarda oila va oilaviy munosabatlar va oilaviy 
tarbiyaga oid bir butun izchil іarashlar tizimi mavjud bґlib, u ґz ichiga oilaning 
shakllanishi, rivojlanishi va mustaxkamlanishiga іaratilgan barcha jiµatlarni іamrab 
oladi. Bu іarashlar iloµiyot nuіtai nazaridan ґrtacha іґyilsada ular kishilarning 
turmush tarzlari, oilaviy munosabatlari talabidan kelib chiі ganligi uchun µam 
kundalik turmushga muvofiі dir. Islomda oilaviy tarbiyaning ґziga xos 
xususiyatlari µam kґrsatib ґtiladi. Bu xususiyatlar musulmonchilik talablaridan 
kelib chiііan bґlib, insonni ma’naviy-axloі iy tarbiyalash µaіidaga umumiy Іoya 
bilan boІliі . Musulmon oilalarida kuyov va kelinning avlod-ajdodlarining kelib 
chiі ishini ґrganish, jismoniy va ma’naviy poklikga e’tibor berish an’anaga 
aylangan. Islomiy ma’naviyatda bolani oilada axloіiy tarbiyalash µaіidagi іarashlar 
insoniylikga, ezgulikga va yaxshlikga da’vat etgan uchun µam umuminsoniy 
mazmunga egadir. Shunga kґra, islom musulmonlariga xos bґlgan diniy 
іadriyatgina bґlib іolmasdan, balki umuminsoniy іadriyatdir. Milliy mustaі illik 
natijasida dinga va diniy іadriyatlarga bґlgan munosabat tubdan ґzgardi va u oilada 
bolalarni axloі iy tarbiyalashning muµim omillaridan biriga aylanib, oilada 
tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishga yordam bermoіda. 
Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya, oila va oilaviy tarbiya µaі idagi 
іarashlari islom mafkurasi va uning іobiІida shakllangan. Sharі mutafakkirlari 
ijodida aks etgan umuminsoniy Іoyalar islomiy ma’naviyat bilan µamoµangdir. 
Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi 
masalalariga katta e’tibor berganlar. Muµammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr 
Farobiy, Abu Rayµon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Muµammad іoshІariy, Yusuf 
Xos Xojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy kabi 
mutafakkirlarning іator asarlarida bolalarni ma’naviy-axloіiy tarbiyalash masalalari 
ґrtaga іґyilgan va ularni µal etish yґllari kґrsatib berilgan. 
Oilada bola tarbiyasi masalasi Muµammad ibn Muso al-Xorazmiy 
іarashlarida µam mavjuddir. Uning aytishicha, “Ota-onalar ikki xil: tuІilish otasi va 
ta’lim berish otasi: birinchisi jismoniy µayot sababli, ikkinchisi ruµiy µayot 
sababli”. Shunga kґra ularni ґzviy birlikda olib іarash tarbiya ishida muµim 
aµamiyatga molikdir. Uning іuyidagi sґzlari anchayin ibratlidir: “Zamondan 
yaxshiroі ta’lim beruvchi muallimni, insondan yaxshiroі talim oladigan ґіuvchini 

---

kґrmadim”. Uning bu sґzlaridan bir tomondan ijtimoiy muµitni bola tarbiyasi 
uchun µal і iluvchi ta’sirini anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi ta’lim 
natijasida kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz. 
Abu Rayhon Beruniy insonning axloqiy fazilatlarini, umuman axloqiy 
tushunchalarini insonning tabiati bilan bog’laydi. Inson tabiati esa avvalo oilada 
shakllanadi. Shunga ko’ra bola tarbiyasida ota-ona ta’siri va namunali benihoya 
kattadir. Masalan u ayollarga nasihat qilib, Abdulla ibn Jafar tilidan shunday deb 
yozadi: “Rashkdan saqlangin. U taloі ning kalitidir. Eringga tez-tez tanbeh qilishni 
senga ta’qiqlayman. Chunki tanbeh nafrat uyg’otadi. O’zingni bezab yurgin. 
Buning uchun yaxshi vosita surmadir. Yana xushbґy atirlardan foydalangin. 
Ularning ichida eng yaxshisi suvdir”. Uning bu fikrlari bevosita oilada farzand 
tarbiyasiga ta’luq lidir. 
Beruniy tan va ruh pokligi masalasini ham o’rtaga tashlaydi. Oilada tozalik, 
poklik va tartiblilik mavjud ekan, u yerda ma’naviy poklik µam bґladi. Bu fikrni-
tanani toza tutish bilangina cheklab bo’lmaydi, balki ko’p harakat qilishga 
chaqiradi. Bu harakat mehnat qilish demakdir. Uning jalb va harakat µaіidagi fikri 
insonning tani bilan ruhi pokligini bir butunligi to’g’risidagi g’oya bilan bog’liqdir. 
Bu narsa bola tarbiyasi jismoniy sog’lomlik bilan ma’naviy-axloqiy boylik 
o’rtasidagi o’zaro muvofiіlik µaіidagi bugungi kun talabi bilan µamoµangdir. 
Beruniy ota-onalarga іarata bolaning mґ’tadillikda saі lashni tavsiya etadi. Bunga 
asosan bolani іattiі G’azablanishdan, іґrіish va µafalikdan, uyіusizlikdan saіlash 
orіali erishilishini aytib, ularni xoµlagan va foydali narsasini topib berishga, 
sevmagan narsasidan uzoі lashtirishga µarakat іilish kerakligini uіtiriladi. Ota-
onaning bolaga turli munosabati turlicha xulіlarni keltirib chiі aradi. Mutafakkir 
bola-xulі atvorining mґ’tadilligi natijasida tan va ruµ soІlomligi kelib chiі ishini 
µam ilmiy asoslab beradi. Beruniy bola tarbiyasida irsiyat muµit va tarbiya 
ta’sirini birdek muµim ekanligini ta’kidlab ґtgan edi. Beruniy axloі iy tarbiyaga 
musulmon dini talablaridan kelib chiііan µolda yondoshadi. Axloі iylik yaxshilik 
va yomonlik ґrtasidagi kurash natijasida namoyon bґladi va shakllanadi. Uning bu 
fikri ґz davri uchun yangi va ilmiy bashorat edi.
Oila va oilada bola tarbiyasi masalasi Abu Ali Ibn Sinoning ilmiy merosida 
µam muµim ґrin egallaydi. U ґzining іator asarlarida bolaning salomatligi, uning 
tarbiyasi µaіida, eng muµimi bola ruµiyatini ґrganish borasida kґplab іimmatbaµo 
fikrlarni yozadi. Ularning µammasi bir butun bґlib, muayyan pedagogik іarashlar 
tizizimini tashkil etadi va u ma’naviy-axloі iy barkamol insonni shakllantirish 
µaіidagi Іoyaga borib taіaladi. Ibn Sinoning “Tadbiri al-manozil” nomli asarida 
katta bir bob oila va oilaviy tarbiya masalalariga baІishlangandir. 
Ibn Sino oilada bola tarbiyasi ancha murakkab va nozik bґlib, uni bolaning 
yoshligidan boshlab va izchillik bilan olib borish lozimligini uіtiradi. U ona 
allasining tarbiyaviy aµamiyati µaіida tґxtalib, “Alla” ikki vazifani bajaradi, deydi. 
Birinchisi, uni tebratish orіali bolaga jismoniy orom baІishlanadi; ikkinchisi, 
beshikni bir maromda tebratishdan onaning meµri jґsh uradi, bolasiga bґlgan 
muµabbatidan onaning orzu umidi yurak tґridan silі ib chiі adi. Bu ґziga xos іґshiі 
bolasi uchun іasidadek yangraydi va u farzandining murІak іalbiga singib boradi. 
Shu tarzda bolada ґzi µam anglolmagan xolat paydo bґladi. U asta-sekin bu yoruІ 

---

olamni anglay boshlaydi. Ana shu anglashdan ґrganish boshlanadi. Xuddi shu 
ґrganish tarbiyalanishdir. Zotan ґrganish sezishdan kelib chiіadi. Ibn Sino ana shu 
xolatga e’tiborini іaratib, “Yosh bolaning sezgirlik іuvvati katta odamga teng 
keladi”, degan fikrni bildiradi. 
Ibn Sino bola tarbiyasida oila boshlig’i otaning roliga alohida e’tibor beradi. 
“Agar oilada – deydi u, oila boshliІi tajribasizlik, nґnoіlik іilsa u oila a’zolarini 
yaxshi tarbiyalay olmaydi va oІibatda bundan yomon natijalar kelib chiі ishi 
mumkin”. Bola yaxshi yґlga іґyilsa, oila baxtli bґladi. Oilaning eng muhim vazifasi 
bola tarbiyasi µisoblanadi. Ota-ona kim bґlishidan іat’iy nazar, bu vazifani 
ma’suliyat bilan ado etishi lozim. Ibn Sino “tadbiri al-manozil” asarida er va 
xotinning yaxshi sifatlarini sanab ґtadi. Ularning shaxsiy namunalari bola uchun 
ґrnak bґlib, kelajak taіdirini belgilashda muµim aµamiyatga ega ekanligi aloµida 
uіtiriladi. 
Ibn Sino oilada bolani ma’naviy – axloqiy tarbiyalashda meµnatsevarlikning 
roliga aloµida urІu berib, ota-onalarni farzandlariga nisbatan kasb-xunar 
o’rgatishga chaqiradi. Mehnatni ulug’laydi. Mehnatsiz hayot kechirishning bolaga 
bo’lgan salbiy ta’sirini ko’rsatib beradi. 
XI asrda yashab ijod etgan mutafakkir Yusuf Xos Hojib o’zining “Qutadg’u 
bilig”da bola tarbiyasi haqida to’xtalib, shunday yozadi: “Farzand qanchalik 
bilimli, aіlli-xushli bo’lsa ota-onasining yuzi shunchalik yorug’ bo’ladi”. U bola 
tarbiyasida otaning ma’suliyatiga alohida e’tibor beradi. “Kimning ґІil-і izi erka 
bґlsa, deb yozadi u unga shu kishining ґzi mungli bґlib yiІlaydi. Ota bolani 
kichikligida bebosh іilib іґysa bolada gunoµ yґі barcha jafo otaning o’zida; ґІil-
іizning xulі -atvori yaramas bo’lsa, bu yaramas ishni ota qilgan bo’ladi. Ota 
bolalarini nazorat qilib, turli hunarlarni o’rgatsa, ular ulg’aygach, ґІil-іizim bor deb 
sevinadi; ґІil-і izga µunar va bilim ґrgatish kerak, toki bu µunar bilan ularning fe’l-
atvorlari gґzal bґlsin”. Yusuf Xos µojib ґz asarida shundayfikrlarni ґrtaga 
tashlaydiki, ular bola tarbiyasi uchun madµiyadek yangraydi. 
Yusuf Xos Hojib bolalar tarbiyasini juda murakkab jarayon deb tushunadi. U 
beldan madorni, tandan quvvatni, ko’zdan nurni, dildan oromni talab qiladi. Uning 
ta’kidlashicha, agar insonning o’zida go’zal fazilatlar bo’lsa, ularni boshі alarga 
o’rgatishi lozim. Lekin odob-axloq, rasm-rusum odat va irodani hosil qilish uchun 
zo’r kuch va harakat kerak bo’ladi. Bu narsa ta’lim tarbiya natijasida paydo bґladi. 
Uning bu tarzdagi pedagogik і arashlari bitta asosiy masalaga borib taі aladi. Bu 
barkamol inson masalasidir. Inson, uning mohiyati, jamiyatda tutgan o’rni, ijtimoiy 
vazifasi mutafakkir tomonidan turli jiµatlarda taµlil і ilinadi. Odam bolasi bu yoruІ 
olamda ezgulik і ilish uchun yaratilgan. Shunga kґra uni tarbiyalashdan maі sad 
uning ongiga odamlar uchun yaxshilik іilish tuyІusini singdirishdan iborat. Bu 
olijanob vazifani bajarish esa ota-onaning zimmasidadir.