Ma’rifat – Ustoz (murshid) yordamida murid (shogird) xoll bosqichiga o‘tish bo‘lib, hamma narsa - butun borliqning asosi Alloh ekanini anglab shu tariqa xudoga yaqinlashishdir. Ma’rifatda olam, yulduzlar, Oy, quyosh, odamlar, xayvonlar, qushlar, kapalaklar - boshqa jamiki narsalar xudoning zuxurotidan iborat, odam ham Alloh zuxurining zarrasi hisoblanadi.
Haqiqat bosqichida soliq o‘zini xudoning visoliga etgan hisoblanib, u bilan qo‘shilib ketgan, ya’ni fanoga aylanadi. Markaziy Osiyoda fanoga aylanish haqiqatga etishish hisoblanib, soliq haqiqat timsoli bo‘lib maydonga chiqadi.
So‘fizm (arab. “jun”) – tasavvuf islomdagi diniy-falsafiy oqim, VIII asrda arab mamlakatlarida vujudga kelgan. So‘fizm faqat musulmon mamlakatlari ijtimoiy taraqqiyotining xususiyatlari bilan belgilangan bo‘lsa-da, unda neoplatonizm ta’limoti, iudaizm, xristianlik, zardushtiylik va ayniqsa, buddizmning ta’siri ham bor. So‘fizm murakkab ta’limot bo‘lib, asosan panteizm, asketizm va mistitsizmni targ‘ib qiladi. U xilma-xil shakl va oqimlarga ega. So‘fizm ta’limotining asosiy ob’ekti inson va uning xudoga muno-sabatidir. Uning tarafdorlari “inson xudodan”, “inson xudo bilan”, “inson xudo uchun”, “inson xudoga” degan aqidalarga asosla-nadilar. So‘fizmda va uning suluklarida pir va shogird (murshid va muridlik) munosabatlari asosiy o‘rin egallaydi.
So‘fizm tarafdorlari dastlabki davrlarda moddiy boylikka ega bo‘lishni qoralab, haqiqiy boylik ma’naviy-ruhiy boylik deb hisoblaganlar. So‘fizm tarixida VIII-XIII asrlarda Zunun al-Misriy, Abu Abdulloh, Mansur Halloj, al-G‘azzoliy, Sanoiy, Attor, Rumiy muayyan rol o‘ynaganlar. Bu borada ayniqsa G‘azzoliy (1059-1111) alohida o‘rin tutadi.
V.V.Bartold Movarounnahrda juda keng tarqalgan so‘fizm oqimi YUsuf Hamadoniy (XII asr)tariqatidan boshlangan, deb hisoblaydi. Bu tariqatda ham keyinchalik turli yo‘nalishlar paydo bo‘lgan. Ularning eng yiriklari Abduxoliq G‘ijduvoniy va Xo‘ja Ahmad YAssaviy nomlari bilan bog‘liqdir. Bulardan G‘ijduvoniy tariqati iqtisodiy jihatdan ko‘proq yuksalgan shaharlar va ular-ning atroflarida vujudga keldi va tarqaldi; bu oqim real hayot bilan ko‘proq bog‘langan bo‘lib, kishilarni mehnatga, hunarmandchi-likka da’vat etgan va o‘z davrida adabiyot va ijtimoiy tafakkurning rivojlanishiga ma’lum ta’sir ko‘rsatgan. Ahmad YAssaviy va uning shogirdlari – Sulaymon Boqirg‘oniy hamda Said Ato qarashlari o‘ta mistik bo‘lgan. A.YAssaviyning “Hikmat” asarida so‘fizm asos-lari, xususan, shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat rivoyatlari tushuntirildi. Uning fikricha, “dunyoning noz-ne’matlarini iltijo qilgan kishi so‘fiy emas, balki baxtsizlik va g‘urbatni ixtiyor etib, umrini toat-ibodatda hamda yig‘i bilan o‘tkazgan kishi so‘fiydir”1.
