A21 Avezbayev S

2. Bo lar huduriiarini tashki) etish 
zbekistonda shoxlari shakli aylanasimon (tabiiy) bo lar 
k p tarqalgan; Ularning asosiy ustunligi — ularni shakllantirish-
ning yengilligi va soddaligidir. Intensiv mevachilik maxsus yaratil-
gan yassi shoxli (palmet bo lari) bo Iarni stirishni k zda tuta-
di. Bunda barcha shoxlar bir tekislikda joyiashadi (shakllanadi) 
(qator y nalishida biri-birining ustida). Meva daraxtlari k chat-
lari kuchli sadigan, yarimkarlik va karlik b Iishi mumkin. 
Karlik (past buyli) k chatli palmet bo larining ustunligi 
ularning 2—4 yillardayoq (odatdagidan erta) mevaga kirishi va 
408 

---

yuqori hosil berishidir (1 ga 200—400 s). Shoxlarning tekis shakli 
tuproqlarga ishlov berish jarayonlarini maksimal mexaniza-
tsiyalash, itlash, simliklarni zararkunandalar va kasalliklar-
dan himoya qilish imkonini beradi, daraxtlarni qirqish va hosilni 
yi ishni osonlashtiradi. Baland b lmagan daraxtlarga ega (1,8— 
2,5 metrdan 3—4 metrgacha) palmet bo ida mevalarni yi ishda 
mehnat unumdorligi oddiy bo lardagiga nisbatan 2—3 baravariga 
oshadi. Bunday bo da maydon birligida k p dafaxtlarni joy-
lashtirish mumkin, sababi, qatorlar orasidagi masofa kam. Palmet 
shaklidagi past b yli daraxtlar shamollarning zararli ta'siriga 
kamroq uchraydi. Shu bilan birga palmet bo larini stirish 
q shimcha mehnat sarfini va ishchilarning yetarli darajada yuqori 
malakasini talab etadi. Ular hududlarini tashkil etishning xusu-
siyatlariga q shimcha elementlarni — katakchalar va katakchalar 
orasidagi y llarni joylashtirish kiradi; oddiy bo lardan kvartallar 
maydonlari ham farq qiladi. 
Meva daraxtlari turlarini va navlarini tanlash va joylashtirish. 
Bo Iarning tur — nav tarkibiga quyidagilar bogiiq: 
— mevaga kirishining boshlanish muddati va foydalanish 
davrining uzunligi, mahsulot chiqishi, uning ishlab chiqarish 
maqsadi vazifalari; 
— ishchi kuchi va ishlab chiqarish vositalarini yil davomida bir 
tekis ish bilan band etish; 
— mahsulotlarni sotish imkoniyati; 
— hosilni yi ishni, qayta ishlashni, saqlashni oqilona tashki! 
etish; 
— har xil navlarni changlash uchun qulay sharoitlar; 
— bo dorchilikda kapital xarajatlarning qoplanishi. 
Ixtisoslashgan bo dorchilik x jaliklarida uru Ii turlar (olma, 
nok, behi) bogiar tarkibining 70—85%, danaklilar ( rik, shaftoli, 
olcha, gilos, olx ri va sh. .) — 10—20% va rezavorlar (qulup-
nay, smorodina, malina) 5 dan 15—25% egailashi kerak. Bunda 
urugiik turlarning 65—80% qishki havlardan, 15—25 — kuzgi va 
5—10% yozgi navlardan iborat b lishi kerak. 
Birinchi bosqichda hududni u yoki bu turlar uchun rayon-
lashtirishni amalga oshirish kerak. Asos boiib tuproq xususiyat-
lari, relef va gidrogeologiya sharoitlari (qiyaliklar y nalishlari va 
nishabligi, sizot suvlari sathi, tuproq qatlamlari) hamda mevali 
daraxtlar va ekinlarning m ljallangan va mumkin boigan hosil-
dorliklari xizmat qiladi. 
409 

---

lkkinchi bosqichda uchastkaning mevali daraxtlarni ekish 
uchun, ularning sish sharoitlariga b lgan talablarini hisobga ol-
gan holda, yaroqliligini baholash tkaziladi. 
Turlar va navlarni tanlashga relef (nishablik, qiyalik y nalishi, 
dengiz sathidan absolyut balandligi) va iqlim tavsifi (eng sovuq va 
issiq oylarning rtacha harorati, havo haroratining yillik rtacha 
zgarishi, 0°C yuqori haroratli davrdagi haroratlar yi indisi, havo 
haroratining absolyut minimumi va maksimumi, sovuqsiz davr-
ning uzunligi, qor bilan qoplangan kunlar soni, yillik rtacha 
bu Ianish va sh. .) kuchli ta'sir k rsatadi. Boshqa tomondan, 
massivlarning u yoki bu turlar va navlar uchun yaroqliligi t risi-
da mevali daraxtlarning tuproqlar xususiyatlariga (fizik, kimyoviy 
va boshq.), bogiiq holda sishi va rivojlanishiga, sizot suvlari 
chuqurligiga qarab xulosa qilish mumkin. Tuproqlar b yicha 
turlar va navlar joylashishini baholash uchun yer kadastri (yerlarni 
iqtisodiy baholash va tuproqlar bonitirovkasi) maiumotlaridaii 
foydalanish kerak. 
Turlar va navlarni joylashtirishni baholashning ahamiyatli 
k rsatkichlari kapital xarajatlarga b lgan talab va ularning qop-
lanish muddati, hamda daraxtlarning sishi va rivojlanishiga ta'sir 
etadigan ekologik tavsiflar tizimi hisoblanadi. Amaida olma va 
nokning barcha navlari, gilos va olx rining k p navlari zlari 
changlanmaydigan boiganliklari sababli, yuqori hosil olish uchun 
har bir kvartalda 3—4 changlanadigan va changlantiradigan 
navlarni 2—4 va k proq qatorlarda navbat bilan aralashtirib joy-
lashtiriladi. 
Bogiarni changlantirish uchun 1 ga mevalaydigan boqqa 
rtacha 2 asalari oilasi kerak boiadi. Asalari uyalarini (qutila-
rini) maxsus ulovlarga joylashtirishda va ularni u yoki bu tur 
va nav gullayotgan uchastkaga k chirishda 2 ga boqqa 1 
asalari oilasiga ega boiish yetarli. Buning ustiga u asalarilar-
ning uchish radiusini qisqartiradi, ularning gullayotgan daraxt-
larga q nishlarini oshiradi, changlanish uzunligini tartibga so-
lish imkonini beradi. 
Navlarni tanlashda ularning rayonlashtirilganligi, kasalliklar va 
zararkunandalarga, qishki past haroratlarga, qur oqchilikka qarshi 
tur unligi, mahsulotning tovarlik va mazasi sifati (u tashishga 
qulay va uzoq saqlashga yaroqli boiishi kerak) hisobga olinishi 
kerak. 
Qatorlarni, kvartallarni va kataklarni joylashtirish. 

---

---

Ayrim turlar massivlarida kvartallar loyihalanadi, ularning 
uzun tomonlari daraxtlar qatorlari b ylab joylashtiriladi. Bu — 
bogiardagi asosiy ishlab chiqarish birligidir. Odatda, kvartal de-
ganda yoilar va ihota rmon polosalari bilan chegaralangan 
mevali daraxtlar bir turining bir necha zaro changlanuvchi 
navlari bilan band uchastkasi tushuniladi. 
Kvartallar iloji boricha t ri burchakli qilib loyihalanadi. 
Bunda bo maydoni, u yoki bu turlar maydonlari, relef, mexa-
nizatsiya ishlarini bajarish va yuklarni tashish qulayligi, daraxt-
larni zararli shamollardan himoya qilish, yoilar va rmon polo-
salariga ajratiladigan yer maydonlarini tejash zarurati hisobga oli-
nadi. 
Qishloq x jalik texnikasidan yuqori unum bilan foydalanish 
uchun maydoni 100 ga katta boigan, tekislikda joylashgan 
bogiarda kvartallar 15—20 dan 30 gektargacha, 100 ga maydoni 
kam bogiarda — 10—22 ga maydonga ega boiishi kerak. Bogiar 
qiyaliklarda joylashganda kvartallar maydoni 5—15 ga tashkil 
etishi mumkin. Kuchli shamol ta'siridagi bogiarda kvartallar 
maydoni kichraytiriladi (3-6 gektargacha). 
Tekislik sharoitlarida kvartallar uzunligi 400—500 metrdan 
800—1000 metrgacha, kengligi 300—500 metrdan 700 metrgacha; 
nishabligi 7—15° boigan qiyaliklarda mos tarzda 300—400 m va 
150—200 m; nishabligi 15° yuqori b igan qiyaliklarda 250—300 
va 100 m atrofida qilib lcyihalanadi. 
Kvartallar maydonlari terrasalarda 6—8 ga tashkil etadi. 
Palmet bogiarida kvartallar t ri burchakii, 400—700 m uzun-
likda va 200—400 m kenglikda qilib loyihalanadi. 
Palmet bo lari kvartallarida q shimcha qilib katakchalar loy-
ihalanadi; ularning uzun tomonlari daraxtlar qatorlariga 
k ndalang qilib joylashtiriladi. Katakchaiar kengligi 150 yoki 200 
m tashkil etadi, uzunligi esa kvartal kengligiga teng. Katakchaning 
maydoni 5 gektargacha boiishi mumkin.