Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 15.3. Uy xo„jaligining xillari
15.4.O„zbekistonda uy xo„jaligi va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish yo„llari Uy xo‗jaligi iqtisodiy faoliyatning muhim sub‘yektlaridan biri hisoblanib, nafaqat oila yoki xo‗jalik, balki butun mamlakat aholisining farovonligi uning natijalariga bog‗liq. Uy xo‗jaligi iqtisodiyotning yirik sektori sifatida tijorat korxonalari va davlat bilan bir qatorda barcha makroiqtisodiy tartibga solish jarayonlarida ishtirok etadi. Shu nuqtai nazardan uy xo‗jaligining tarkibi, maqsadi va asosiy vazifalarini o‗rganish oila biznesi (tadbirkorligi)ni tashkil etish va uni yuritish uchun muhim asos bo‗lbi xizmat qiladi. Ularning turlarini taqqoslash uy xo‗jaligining bozor munosabatlariga mos turini va uning tarkibini tanlash imkonini beradi. 15.1. Uy xo„jaligi iqtisodiyot sub‟ekti sifatida Uy xo‗jaligi to‗g‗risida so‗z yuritganda, ikki tushuncha-oila va uy xo‗jaligi tushunchalarni chegaralash lozim. Uy xo‗jaliklari bozor iqtisodiyotining muhim sub‘yektlaridan biri hisoblanadi. F.T.EgamberdiЕv va B. Sharofitdinovlar ―Uy xo‗jaliklari o‗ziga xos ijtimoiy, iqtisodiy, moliyaviy va boshqa funksiyalarni bajarib, davlat va jamiyat rivojiga katta ta‘sir ko‗rsatadi.Uy xo‗jaligi alohida olib qaralganda mikroiqtisod darajasidagi sub‘ekt, jami uy xo‗jaliklarining yig‗indisi makroiqtisod sub‘ekti sifatida olib qaraladi‖ 1 ,-deb ta‘kidlashadi. 1 Эгамбердиев Ф.Т., Б.Шарофитдинов. Уй хўжаликлари миллий иқтисодиѐтни ривожлантиришнинг омили сифатида.//‖Миллий иқтисодиѐтни модернизациялаш стратегияси ва уни ўрта муддатларда амалга оширишнинг устувор йўналишлари‖ мавзусидаги республика илмий- амалий конференция материаллари тўплами.2-қисм.-Т.:‖Университет‖,2014.-37-бет. 405 B.B.Berkinov uy xo‗jaligi to‗g‗risida so‗z yuritganda, ikki tushuncha-oila va uy xo‗jaligi tushunchalarni chegaralash lozim, degan fikrni olg‗a suradi. Uning fikricha, «Uy xo‗jaligi» tushunchasi tor ma‘noda oila a‘zolariga maishiy xizmat ko‗rsatish, shaxsiy yordamchi xo‗jalikni yuritish, uyda natural holda mahsulot ishlab chiqarish kabi xo‗jalik yuritish bo‗yicha an‘anaviy uy ishlari yig‗indisini oladi. Hozirgi «uy xo‗jaligi» tushunchasi keng ma‘noda o‗ta murakkab, ko‗p qirrali va ko‗p jihatli bo‗lib, «individ» va « oila» tushunchalari bilan tavsiflanuvchi, lekin ayni paytda unga o‗xshash bo‗lmagan ( chunki u bir individdan ham, bir necha oila a‘zolaridan ham tarkib topishi mumkin) iqtisodiy kichik tizim, ya‘ni tashkilot sifatida karib chiqiladi» 1 . R.Kouzning ―Firmaning tabiati‖ maqolasida firma tashkiliy tuzilma sifatida ―qora quti‖ deb izohlangan 2 . Bunday tavsif aslida uy xo‗jaligiga nisbatan ko‗proq mos keladi. Uy xo‗jaligi uchun faqat ―qora quti‖ga ―kirish‖dagi (ish haqi, soliqlar chiqarib tashlangan davlat tomondan ijtimoiy transfertlar) va undan ―chiqish‖dagi (inson kapitali,mehnat, jamg‗arma, iste‘mol) omillar ma‘lum. J.Gelbreyt ta‘kidlaganidek, uy xo‗jaligi odatda iste‘mol qiluvchi va ishlovchi shaxs bilan tenglashtiriladi hamda tashkilotni tavsiflovchi hokimlik munosabatlari bilan bog‗liq bo‗lmagan holda ko‗rib chiqiladi 3 . B.B.Berkinovning fikricha, « ko‗pincha uy xo‗jaliklari oilaning iqtisodiy, ijtimoiy-demografik va statistik belgilanishi sifatida karib chiqiladi. Oila an‘anaviy tarzda nikoh-qarindoshlik munosabatlari, birgalikda hayot kechirish, umumiy budjet va birgalikda xo‗jalik yuritish belgilari bilan tavsiflanadi… Oila xo‗jalik nuqtai nazaridan, birinchi navbatda, uy xo‗jaligi negizi sifatida qarab chiqiladi. Bunda xo‗jalik-iqtisodiy tavsiflar, insonlarni kichik guruhga birlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar birinchi o‗ringa qo‗yiladi. Shunday qilib, «uy xo‗jaligi» tushunchasining mazmuniy ahamiyati ijtimoiy-iqtisodiy yo‗nalishga ega baladi. U oilaning ijtimoiy tarkibi, daromad-mulkiy hamda sarf-xarajat va iste‘mol qilish 1 Беркинов Б.Б. Институционал иқтисодиѐт: Ўқув қўлланма. 2-нашр, қайта ишланган. – Т.:Иқтисодиѐт, 2013.- 172-бет. 2 Коуз Р. Фирма, рынок и право. – М.: Дело, 1993. –С.41. 3 Гэлбрейт Дж.К. Экономические теории и цели общества. – М.: Прогресс, 1976.-С.154. 406 salohiyati bilan tavsiflanadi» 1 . B.B. Berkinov uy xo‗jaligi va oila tushunchalarining farqli belgisi sifatida ularning asosiy maqsadli funksiyalaridagi farkasos qilib oladi. Shundan kelib chiqib, u «oilaning asosiy maqsadli funksiyasi – insonni dunyoga keltirish, uy xo‗jaligini esa – inson kapitalini takror tiklash va saqlash… Inson kapitalini takror tiklash tushunchasi ko‗p qirrali jarayon mohiyatini chuqurroq aks ettirgan holda nafaqat shaxs sifatida insonni va jamoa sifatida uy xo‗jaligini ham biologik, ham ijtimoiy, ham xo‗jalik-iqtisodiy jihatdan tiklash, balki uning hayoti va faoliyati shart –sharoitlarini ham tiklashni o‗z ichiga oladi» 2 , -deb ta‘kilaydi. H.P.Abulqosimovning fikricha, uy xo‗jaligi – iqtisodiyotning iste‘molchilik va ishlab chiqarish sohalarida faoliyat ko‗rsatuvchi asosiy tarkibiy birlik bo‗lib, uning doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish sohalarida o‗z ist‘moli uchun mahsulotlar hamda sotish, ayirboshlash maqsadida tovar va xizmatlar ishlab chiqariladi va iste‘mol qilinadi, shuningdek, bozor iqtisodiyotida uy xo‗jaliklari mulkdor va ishlab chiqarish omillarini Еtkazib beruvchilar hisoblanadi 3 . Iqtisodiyot sub‘ekti sifatida uy xo‗jaliklari inson kapitalini kengaytirilgan takror ishlab chikarishni ta‘minlaydi. Uy xo‗jaliklarining iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish hamda xo‗jalik faoliyatini yanada kengaytirish uchun sarflanadi. Uy xo‗jaligining tarkibiga kiruvchi tadbirkor kapital egasi bo‗lib, resurslar bozoriga kapital resursini Еtkazib beradi. Ishchi esa ishchi kuchi (mehnatni), tabiiy resurslar egalari esa ularni resurslar bozoriga Еtkazib beradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo‗jaligining namoyon bo‗lish shakli oila bo‗lib, unga tegishli xususiyatlar oilaga ham tegishli bo‗ladi. Oila qarindoshlik aloqalari va maishiy hayot umumiyligi asosida ongli ravishda tashkil etilgan 1 Беркинов Б.Б. Институционал иқтисодиѐт: Ўқув қўлланма. 2-нашр, қайта ишланган. – Т.:Иқтисодиѐт, 2013.- 172-бет. 2 Беркинов Б.Б. Институционал иқтисодиѐт: Ўқув қўлланма. 2-нашр, қайта ишланган. – Т.:Иқтисодиѐт, 2013.- 175-бет. 3 Абулқосимов Ҳ.П., Қулматов А.А. Ўзбекистонда кичик бизнес соҳасида оилавий тадбиркорликнинг ўрни ва уни ривожлантириш йўллари. - Т.:‖Университет‖, 2015.-48-49 бетлар. 407 kishilarning kichik guruhidan iborat. Oilaning hayot faoliyati shaxsning, u a‘zo bo‗lgan oilaning va jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va ma‘naviy ehtiyojlarini ro‗yobga chiqarish maqsadida amalga oshiriladi.Amaliy hayotda oila ko‗pchilik hollarda esa erkak va ayolning o‗zaro birikishidan iborat bo‗lib, o‗zining uy xo‗jaligini mustaqil ravishda yuritadi. An‘anaga ko‗ra oila nikohdan boshlanadi. Iqtisodiyot nazariyasi nuqtai nazaridan nikohlar erkak va ayolning bir-biriga mosligini aniqlaydigan ―bozor‖da shakllanadi. Samarali bozorda erkak va ayolning bir - birlariga mosligi nazariyasi asosida o‗zaro tanlashlari yuz beradi. Oilada har bir tomon ochiq yoki bilvosita ma‘lum majburiyatlarni oladilar. Bunda ular tomonlarning huquq va imtiyozlarini tan oladilar. Nikohni iqtisodiy nuqtai nazaridan har qanday firma yoki tashkilot ustaviga o‗xshatish mumkin. Xuddi tashkilotda bo‗lgani kabi oilaning o‗ziga yarasha hayot kechirish qonun-qoidalari vujudga keladiki, ular cheklangan yoki moslashuvchan bo‗lishi mumkin. Shuningdek, oilani investitsiya loyihasiga o‗xshatish mumkin. Chunki, bir muncha vaqt o‗tgach, ushbu nikohdan ma‘lum natija, samara olish qo‗zda tutiladi. Oila deganda, bir uyda yashashi oila-qarindoshchilik aloqalarining umumiyligi bilan birlashgan guruh tushuniladi. Uy xo‗jaligi esa umumiy vazifalar, yashash joyi, budjet va odatda oila-qarindoshchilik aloqalari bilan birlashgan kishilar guruhini o‗zida namoyon qiladi. Boshqacha aytganda, oila faoliyati ko‗plab o‗lchamlarni o‗z ichiga oladi: biologik, demografik, ruhiy, ijtimoiy va b. Uy xo‗jaligi faoliyati esa oilani faoliyat sohasining birgina-iqtisodiy turiga yo‗naltiradi. Uy xo‗jaligining asosiy funksiyasini inson kapitalini shakllantirish, undan foydalanish va saqlash deb belgilash lozim. Bu o‗z navbatida, insonning bilimlari, amaliy ko‗nikmalari va mehnatga tirishqoqligining yig‗indisi sifatida tushuniladi. 15.1.1-rasmda inson kapitalini shakllantirish bo‗yicha uy xo‗jaligi faoliyatining tarkibi izohlangan. Uy xo‗jaligini yuritish uning a‘zolarining oila biznesida ishtiroki hamda oila kapitalini uni shakllantirish va rivojlantirishga yo‗naltirish asosiy masala hisoblanadi. |