Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

5.1.2.-jadval 
Kvartira ijarasi bo„yicha transaksiya xarajatlari 
Xarajat mazmuni 
Xarajat shakli 
Ijaraga topshiriladigan kvartiralar, uy-joy bozoridagi 
narxlar haqidagi axborotni qidirib topish xarajatlari: 
maxsus nashrlarni xarid qilish va e‘lonlar bo‗yicha 
qo‗ng‗iroqlar yoki rieltorlik firmasiga murojaat etish; 
Pul shaklidagi xarajatlar va 
vaqt sarflari; 
Tanlangan kvartiralar mulkdorlari bilan ijaraning alohida 
shartlari haqida muloqatlar olib borish xarajatlari; 
Vositachi sarflari va vaqt 
sarflari; 
Tanlangan kvartiralarni borib ko‗rish jarayonida uy-joy 
sifatini baholash xarajatlari 
Vositachi 
zimmasiga 
yuklatish mumkin bo‗lgan 
vaqt sarflari va transport 
xarajatlari 
Ijara shartnomasini yuridik rasmiylashtirish, uni notarial 
tasdiqlash xarajatlari; 
Pul shaklidagi xarajatlar; 
Mulkdorning ijara shartlarini o‗zgartirish (ijara to‗lovini 
oshirish) bo‗yicha opportunizmni oldini olish xarajatlari; 
Vaqt va asab sarflari;
Mulkdor ijarachiga kvartirani saqlab turish yuzasidan 
e‘tiroz bildirgan va / yoki shartnomani muddatidan oldin 
buzishni xohlagan taqdirda shartnoma amal qilishi 
Vaqt sarflari va sudga 
murojaat etish bilan bog‗liq 
pul shaklidagi xarajatlar 

---

107 
muddatiga berilgan foydalanish huquqini himoya qilish 
xarajatlari 
Shunday qilib, uy-joyni ijaraga olishda yuzaga keladigan transaksiya 
xarajatlarini miqdoriy baholashga yo vositachilik firmalarining daromadlarini tahlil 
qilish, yoki o‗rtacha soatlik ish haqiga ko‗paytirilgan bevosita pul xarajatlari va 
vaqt sarflarini qo‗shish yordamida erishish mumkin.
Transaksiya xarajatlarining ko‗plab turlari bevosita kuzatilmaydi va shuning 
uchun bunday toifa xarajatlar hajmi statistik qiyin o‗lchanadi. 
Insonlar hamma vaqt, hech qanday xarajatlarni qilmasdan, natijada ishlab 
chiqarish qiymati oshishi uchun huquqlarni qo‗lga kiritish, bo‗lish va o‗rin 
almashtirish to‗g‗risida kelishib olishlari mumkin. Bu ―nol darajali transaksiya 
xarajatlari‖ deb yuritiladi va bu huquqiy chegaralarga bog‗liq hisoblanadi.
Nol darajali transaksiya xarajatlarida ishlab chiqaruvchi shartnomaga 
pirovard natijada ishlab chiqarish qiymatini oshirish uchun zarur bo‗lgan barcha 
narsani kiritadi. Agar transaksiya xarajatlari mavjud bo‗lmasa, firmaning faoliyat 
ko‗rsatishi uchun hech qanday iqtisodiy asos bo‗lmaydi. 
Qandaydir baland transaksiya xarajatlariga ega bo‗lgan aniq holatda 
shartnomalarning ko‗pchiligi tuzilmaydi va amalga oshirilmaydi. Chunki ularni 
ijro etishdan keladigan foyda xarajatlarga qaraganda ancha kam bo‗ladi. Shu 
tariqa, transaksiya xarajatlari amalga oshiriladigan transaksiyalar soniga ta‘sir 
ko‗rsatadi (transaksiya – shartnoma shaklidagi bitim). Shularni inobatga olganda 
korxonalar nisbiy ustunligini oshirish uchun transaksiya xarajatlarini tejash 
imkoniyatlarini qidirish zarurdir. 
Mikrodarajada turli xususiy tashkiliy tuzilmalarda xarajatlarni tahlil etishda 
quyidagi tamoyillar qo‗llanilishi lozim: 
1.
Transaksiya (bitim-shartnoma) – bu tahlilning bazaviy birligi. 
2.
Har qanday muammoni, bevosita yoki bilvosita shartnomaviy muammo, 
deb qarab, uni transaksiya xarajatlarini kamaytirish nuqtai nazaridan o‗rganish 
foydalidir. 

---

108 
3.
Transaksiya xarajatlarini tejashga turli transaksiyalarni ularni boshqarish 
tuzilmalariga tabaqalashtirilgan tarzda biriktirish yo‗li bilan erishiladi. 
4.
Tashkiliy tuzilmani tanlash muqobil variantlarni qiyosiy institutsional 
baholash asosida kechadi. 
Mikrodarajada transaksiya xarajatlari – bu korxonada ishlab chiqarish 
jarayoni bilan bog‗liq bo‗lmagan xarajatlar hisoblanadi. Bunda quyidagi xarajatlar, 
ya‘ni shartnoma loyihasini tuzish, muzokaralar yuritish va kelishuv kafolatlarini 
ta‘minlashda yuzaga keladigan xarajatlar, shuningdek shartnomani samarasiz 
moslashtirish, unga tuzatish kiritish bilan bog‗liq bo‗lgan, shartnomani amalga 
oshirish bo‗yicha tanlangan yo‗lda qaytish, shartnomadagi xatolar va kutilmagan 
tashqi nizolar natijasida yuzaga keladigan xarajatlar farqlanish lozim. 
Shuni inobatga olgan holda, iqtisodiyotda institutlarni shakllantirishda, ular 
faoliyatini samaradorligini oshirishda transaksiya xarajatlari asosiy rol o‗ynaydi. 
Shu nuqtai nazardan
1
O.Uilyamsonning quyidagi xulosasi diqqatga sazovor: 
―moddiy va xomashyolarga kam xarajatlar bilan ko‗p mahsulotlar ishlab 
chiqaradigan jamiyat emas, balki mahsulotni ishlab chiqarishda transaksiya 
xarajatlari ulushi past bo‗lgan jamiyat yutuqga ega bo‗ladi‖.
1
Уильямсон О.И. Экономические институты капитализма: фирмы, рынки, 
«отношенческая контрактация». – СПб.: Лениздат, CEV Press, 1966. –С. 640-641. 

---

109